Του Χαράλαμπου Στεργιούλη
Για μια ακόμη φορά μας ξάφνιασε ευχάριστα ο Δημήτρης Αποστολίδης. Αν και θεράπων της νομικής επιστήμης, την οποία υπηρετεί με επιτυχία στην πόλη της Καβάλας, συνηθίζει να εντρυφά στον λειμώνα της πλούσιας βυζαντινής μας παράδοσης και σε τακτά χρονικά διαστήματα να μας κάνει κοινωνούς των ευώδων καρπών των μελετών του. Μετά τη μονογραφία του ‘‘Μεγάλου Κωνσταντίνου του Ισαποστόλου’’ (2011) και το πόνημά του για την ιστορία των Φιλίππων (Φίλιπποι, Η Μισγάγγεια των Πολιτισμών, 2014) -αναφέρω κάποια από τα έργα του ενδεικτικά- παρέδωσε στο αναγνωστικό κοινό και στους ερευνητές της βυζαντινής γραμματείας ένα από τα ωραιότερα αγιολογικά κείμενα, μυθιστορηματικού χαρακτήρα- τον Βίο του Βασιλείου του Νέου.
Το κείμενο γράφηκε το 10ο αι ή τον 11ο αι. και περιγράφει τον βίο ενός «λαϊκού αγίου» της Κωνσταντινούπολης, του Βασιλείου. Πρόκειται για έναν παράξενο μοναχό, ο οποίος δεν ζούσε σε κάποιο μοναστήρι, αλλά περιτριγύριζε ελεύθερος στα σπίτια των πλουσίων και των ευγενών της Πόλης, οι οποίοι τον φιλοξενούσαν με μεγάλη ευχαρίστηση. Η φήμη μάλιστα που γρήγορα αναπτύχθηκε γύρω από το πρόσωπό του, ότι δηλαδή ο παράξενος αυτός καλόγερος παρηγορεί τους δυστυχείς και θεραπεύει τους ασθενείς, εξαπλώθηκε γρήγορα μέσα στην πολύβουη πρωτεύουσα της βυζαντινής αυτοκρατορίας, και πολλοί ήταν αυτοί που συνέρρεαν στην οικία που κάθε φορά φιλοξενούταν, για να τον γνωρίσουν και να ακούσουν έναν λόγο παρηγοριάς ή να βρουν λύση στα προβλήματά τους.
Έχοντας μάλιστα το προορατικό χάρισμα προβλέπει διάφορα σημαντικά ιστορικά γεγονότα, αποκαλύπτει ανήθικες πράξεις ανθρώπων που τύχαιναν της εκτίμησης της κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας, αλλά και σώζει κάποιους από θανάσιμους κινδύνους. Για τον λαό της Κωνσταντινούπολης είναι ένας άγιος άνθρωπος, ο οποίος όμως δεν πολυσχετίζεται με την επίσημη Εκκλησία. Όταν τελικά πεθαίνει, ο τάφος του γίνεται τόπος προσκυνήματος, ενώ ο ίδιος, ακόμη και μετά θάνατο συνεχίζει να θαυματουργεί-χωρίς όμως ποτέ να αναγνωριστεί επίσημα ως άγιος από την Εκκλησία.
Συγγραφέας του Βίου του Βασιλείου είναι ο μαθητής του Γρηγόριος, αινιγματικό πρόσωπο κι αυτό, όπως κι ο δάσκαλός του. Ο Γρηγόριος όμως, όπως συμπεραίνει στην αξιόλογη εισαγωγή που συνοδεύει την παρούσα έκδοση ο ομότιμος καθηγητής της Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας του ΑΠΘ Βασίλης Κατσαρός, είναι ή ο ίδιος ο Βασίλειος ή ένας ανώνυμος λόγιος συγγραφέας που κρύβεται πίσω από το πρόσωπο του Βασιλείου. Ανάμεσα στα χαρίσματα που διαθέτει ο Γρηγόριος είναι και το χάρισμα να βλέπει οράματα. Στον Βίο περιέχονται δύο οράματα, εξίσου γοητευτικά από λογοτεχνική άποψη και όχι μόνο. Το πρώτο έχει να κάνει με την αφήγηση των όσων περνά η ψυχή καθώς διαβαίνει τα διόδια των τελωνίων του ουρανού. Το δεύτερο, ιδιαίτερα εντυπωσιακό, είναι μια περιγραφή της Δευτέρας Παρουσίας και της τελικής και αμετάκλητης κρίσης των ψυχών. Η περιγραφή της αιώνιας καταδίκης των αμαρτωλών ψυχών είναι ιδιαίτερα σκληρή και ειδικά όσων είχαν αφιερωθεί στον Κύριο αλλά δεν εφάρμοσαν το θέλημά Του και δεν υπηρέτησαν τον σκοπό για τον οποίο αφιερώθηκαν σ’ Αυτόν.
Το κείμενο του Βίου, ένα παρα-λογοτεχνικό κείμενο, δεν έχει την παραδοσιακή δομή μιας αγιολογικής βιογραφίας. Είναι περισσότερο μια σύνθεση ιστοριών-πραγματικών και φανταστικών-οι οποίες αποτελούν στην πραγματικότητα μια γέφυρα ένωσης δύο κόσμων, του ορατού και του αόρατου. Και η ένωση αυτή επιτυγχάνεται χάρη στη λογιοσύνη του συγγραφέα και τις υψηλού επιπέδου θεολογικές του γνώσεις. Τα παλαιοδιαθηκικά και νεοδιαθηκικά χωρία αφθονούν στον Βίο, και ειδικά η αναφορά στο κείμενο της Αποκάλυψης του Ιωάννου. Επιδράσεις όμως ο συγγραφέας δέχθηκε και από τους πρώιμους εκκλησιαστικούς συγγραφείς, όπως τον Ωριγένη, τον Αθανάσιο Αλεξανδρείας, τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, αλλά και από παλαιότερα αγιολογικά έργα, όπως τον Βίο του αγίου Ιωάννη του Ελεήμονα και προπάντων του αγίου Ανδρέα του Σαλού.
Γενικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Βίος του Βασιλείου είναι ένα ελκυστικό αφήγημα, γραμμένο σε εύληπτη γλώσσα, κατανοητή στο ευρύ αναγνωστικό κοινό της εποχής του, πετυχαίνοντας τους δύο στόχους που έθεσε ο λόγιος συγγραφέας, τον διαφωτισμό αφενός των λαϊκών στρωμάτων και την αισθητοποίηση αφετέρου στα μάτια των αναγνωστών του της αντανάκλασης στη μέλλουσα ζωή των καλών ή των κακών πράξεων που διαπράττουν οι άνθρωποι στην παρούσα ζωή.
Αυτή τη «μαγεία» του κειμένου που προσέφερε ο συγγραφέας στους αναγνώστες της εποχής του, κατάφερε να τη μεταδώσει και στο σύγχρονο αναγνωστικό κοινό ο Δημήτρης Αποστολίδης. Με γλώσσα ζωντανή, ρέουσα κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη από την πρώτη μέχρι τη τελευταία λέξη του Βίου, τον καθηλώνει και τον υποχρεώνει να εγκύψει με προσοχή και ευλάβεια πάνω στο γεμάτο ιεροπρέπεια και μυσταγωγία «αποκαλυπτικό» κείμενο. Στην ιερή και μαγευτική πράξη της ανάγνωσης συμβάλλουν και τα σχόλια που συνοδεύουν την έκδοση του κειμένου βοηθώντας τον αναγνώστη να κατανοήσει τυχόν σκοτεινά σημεία του, αλλά και να διαμορφώσει μια εικόνα για την ενδιαφέρουσα εκείνη περίοδο του 10ου αιώνα, τα πρόσωπα και τα γεγονότα στην Κωνσταντινούπολη και στην ευρύτερη περιοχή της.
Στα αξιοσημείωτα της έκδοσης συγκαταλέγεται η κατατοπιστικότατη εισαγωγή του Βασίλη Κατσαρού που συμπληρώνει τα όσα κενά υπήρχαν στην επιστημονική έρευνα γύρω από το αινιγματικό αυτό κείμενο και προετοιμάζει τον αναγνώστη για την ορθή ανάγνωση του Βίου, προφυλάσσοντάς τον από οποιασδήποτε παρερμηνείες.
Το κόσμημα όμως της έκδοσης είναι ο πρόλογος της διαπρεπούς βυζαντινολόγου Alice-Mary Talbot, η οποία εξέδωσε για πρώτη φορά τον Βίο του Βασιλείου (2014)-συνοδευόμενο με μια εμπεριστατωμένη εισαγωγή και μετάφραση στην αγγλική γλώσσα-και το έκανε έτσι γνωστό στο ευρύ κοινό. Η Talbot ανταποκρίθηκε στο αίτημα του Δημήτρη Αποστολίδη και με χαρά προλογίζει την ελληνική έκδοση.
Το όλο εγχείρημα της έκδοσης θα ήταν δύσκολο να πραγματοποιηθεί χωρίς τη συνδρομή του εκδότη Κώστα Ζήτρου, ο όποιος με ενθουσιασμό αποδέχθηκε να συμπεριλάβει στη σειρά «Βυζαντινοί Συγγραφείς» των εκδόσεων του το αξιόλογο αλλά εκτενές αυτό κείμενο. Ένα κείμενο-αναφορά στη λογοτεχνική-αγιολογική παράδοση του Βυζαντίου των μέσων χρόνων.
Ο Χαράλαμπος Στεργιούλης είναι Δρ. Βυζαντινής Φιλολογίας του ΑΠΘ