Του Μιχάλη Λυχούνα
Οπρόσφατος θόρυβος για το ζήτημα των εργασιών στη Βασιλική Β΄ των Φιλίππων έφερε στην επιφάνεια τις αστοχίες ενός συστήματος προστασίας μνημείων και χώρων, παραγωγής και εκτέλεσης μελετών επί μνημείων σε μια χώρα με παράλογα συγκεντρωτική δομή. Οι δύο περιπτώσεις που θα παρουσιαστούν, από τη δεκαετία του 1990 (υπάρχουν και προγενέστερα παραδείγματα) μέχρι σήμερα είναι χαρακτηριστικές του προβλήματος.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 μια μελετητική/προμηθευτική/κατασκευαστική εταιρεία από την Αθήνα σκέφτεται να ανοίξει τις δουλειές της. Συγκροτεί μια σειρά μελετών, προφανώς πρόχειρων, για φωτισμό μνημείων. Παίρνει δηλαδή γραμμικές όψεις και τοποθετεί σχεδιαστικά επ’ αυτών φωτιστικά σώματα και καλώδια.
Αυτό το σώμα, αναμφίβολα με πολιτική υποστήριξη και διασυνδέσεις (σταματώ εδώ) το παρουσιάζει στην κρατική ΔΕΗ και ¨κερδίζει¨ την υποστήριξη της (no surprise there!). Βουλευτής ΠΑΣΟΚ Καβάλας ενημερώνει τον τότε πρόεδρο της ΔΕΗ πως για να συμφωνήσει θέλει να βάλουν στο πακέτο και το Μεσαιωνικό Υδραγωγείο της Καβάλας. Υποθέτω πως η απάντηση θα ήταν, μετά χαράς! Η μελέτη εγκρίνεται βεβαίως από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Το πάρτι αρχίζει, αλλά κολλάει στην Καβάλα. Την εποχή εκείνη στο υδραγωγείο εκτελούνται εργασίες συντήρησης.
Ο τοπικός διευθυντής αντιδρά τόσο για λόγους ασφαλείας, όσο και για τις συνέπειες που θα είχε στο μνημείο η εγκατάσταση του εκτεταμένου δικτύου. Δέχεται ισχυρές πιέσεις από την τότε γενική γραμματέα και το πρωθυπουργικό γραφείο. Αντέχει. Το έργο δε γίνεται… αλλά προσωρινά!
Με όπλο την έγκριση από το ΚΑΣ η εταιρεία επανεμφανίζεται στην περιοχή, αυτή τη φορά μέσω του Δήμου Καβάλας. Η Περιφέρεια Αν. Μακεδονίας – Θράκης με το γνωστό σύνδρομο της απορροφητικότητας παράτυπα εντάσσει το έργο. Οι αντιδράσεις της τότε 12ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων δεν εισακούονται. Έχει απόφαση ΚΑΣ λένε από το ΥΠΠΟ.
Όταν τα πράγματα παίρνουν άσχημη τροπή, ο γράφων, που ήταν και ο αρχαιολόγος του έργου της αποκατάστασης του μνημείου καταφεύγει στη δικαιοσύνη. Ευτυχώς, η εισαγγελέας ανταποκρίνεται και εκκινεί αυτεπάγγελτη έρευνα. Το έργο διακόπτεται. Νέα μελέτη φωτισμού στο ΚΑΣ με αντίπαλο τον πρώτο μελετητή από ιστούς εκτός μνημείου πετυχαίνει καλύτερο αποτέλεσμα.
Κάθε φορά που επισκέπτομαι το μνημείο για να καταγράψω τα προβλήματα, είμαι περήφανος και για το έργο που κάναμε και για τη ζημιά που εμποδίσαμε και με προσωπικό κόστος απέναντι σε ένα ΥΠΠΟ που είχε εγκρίνει κακή μελέτη και αρνούνταν να δει το σφάλμα γιατί ανάμεσα στα άλλα δε ζει στην περιοχή και δεν αναπνέει το μνημείο. ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΑΠΟΤΡΑΠΕΙΣΑ.
Το 2014 γίνεται σεισμός στη Λήμνο. Στο ΝΔ πεσσό της Βασιλικής Β’, του μόνου εν μέρει ισταμένου μνημείου του χώρου διαχρονικά, σημείου αναφοράς στο χώρο, οι αρμοί των μαρμαρόπλινθων έχουν ανοίξει. Η ανάγκη επέμβασης είναι προφανής. Καθώς το έργο έχει τεχνικές δυσκολίες θα εμπλακεί η αρμόδια διεύθυνση από την Αθήνα σε συνεργασία με την τοπική Εφορεία Αρχαιοτήτων.
Στην πορεία η εφορεία και τα δικά της ενδιαφέροντα στο μνημείο μένουν εκτός. Μια μελέτη ολοκληρώνεται εξ αποστάσεως και αποστέλλεται στην Καβάλα. Η διεύθυνση της εφορείας συναινεί υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες εσωτερικής διαφάνειας και εξωτερικών πιέσεων. Κανείς διευθυντής δε βρίσκεται στη θέση του με κρίση, όλοι με τοποθέτηση και … υπό αίρεση.
Η μελέτη περνάει και πάλι από το ΚΑΣ. Αντίγραφό της κατά δήλωση της διεύθυνσης της Εφορείας δεν υπάρχει στην Καβάλα, καμία παρουσίαση ή διαβούλευση, όροι της ένταξης στον Κατάλογο Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Ακολουθεί η μετατροπή της μελέτης σε τεύχη δημοπράτησης και ο διαγωνισμός. Μια κατασκευαστική εταιρεία με έκπτωση 48% θα επέμβει στη βασιλική του 6ου αι. Χάρμα. Να βάλουν και μια αντίστοιχη εταιρεία στην Ακρόπολη, προτείνω ο αμαθής καβαλιώτης.
Από στοιχεία που διαρρέουν γίνεται φανερό πως η μελέτη έχει αστοχίες. Που οφείλονται; Η Βασιλική Β΄ έχει μια μεγάλη ατυχία. Ευτύχησε να τη δημοσιεύσει ένας βυζαντινολόγος βιβλικών διαστάσεων, o Paul Lemerle, ιστορικός της τέχνης, φιλόλογος και ιστορικός, συγκροτημένη προσωπικότητα. Από το θεμελιώδες του βιβλίο για τους παλαιοχριστιανικούς Φιλίππους, έως τον Πρώτο Βυζαντινό Ουμανισμό και τα Θαύματα του Αγ. Δημητρίου.
Στο βιβλίο για τους Φιλίππους υπάρχουν αποτυπώσεις, σχέδια και προτάσεις αποκατάστασης υψηλής και καλλιτεχνικής ποιότητας. Οι τεμπέληδες κληρονόμοι του Lemerle και ενώ έχουν παρατηρηθεί και οι αστοχίες του συνεχίζουν να θεωρούν δεδομένες τις προτάσεις του και από καιρού εις καιρό να τις κάνουν πραγματικότητα. Στο μεταξύ καμία συστηματική επανεκτίμηση του μνημείου δεν έχει γίνει, και η οποία βέβαια θα περιλαμβάνει από πολλές δοκιμαστικές τομές, μέχρι επαναμετρήσεις και αξιολόγηση νέων στοιχείων.
Μικρής έκτασης μελέτες έχουν ήδη θέσει σε αμφισβήτηση την ιστορία του μνημείου (μία ή δύο φάσεις, Καρύδης) και τη επανατοποθέτηση αρχιτεκτονικών μελών (Βελένης). Αυτό το πλαίσιο της χρήσης των δεδομένων Lemerle χωρίς νέα εκτεταμένη επιτόπια έρευνα (δυστυχώς οι Φίλιπποι δε μεταφέρονται στην Αθήνα!) αποτέλεσε ως φαίνεται τη λύση για τη μελέτη φάντασμα!
Στην πρόσφατη επίσκεψη της υπουργού και κλιμακίου του ΥΠΠΟΑ στο χώρο των Φιλίππων, το πρόβλημα αναδεικνύεται από το πρώτο σχέδιο που παρουσιάζεται. Η μηχανικός δηλώνει αμηχανία για το αρχιτεκτονικό μέλος στη συγκεκριμένη θέση που παρουσιάζεται στο σχέδιο.
Ακολουθεί έντονος και προσβλητικός διάλογος και το βασικό επιχείρημα είναι πως τη μελέτη έχει εγκρίνει και η τοπική εφορεία. Η στάση αυτή διατηρείται και στην ανακοίνωση του ΥΠΠΟΑ λίγες μέρες αργότερα. Αναφορά στα υπαρκτά προβλήματα δε γίνεται. Ούτε σε αναφορές σε λάθος υλικά, ούτε για την κατασκευή ογκώδους τοίχου που θα αλλοιώσει την εικόνα του μνημείο και το αρχαιολογικό τοπίο.
Γιατί όμως το τελευταίο να απασχολήσει τους μελετητές των Αθηνών; Βρέθηκαν στο χώρο ένα χειμωνιάτικο κρυστάλλινο πρωινό να απολαύσουν τους πεσσούς κόντρα στο χιονισμένο Παγγαίο; Διασκέδασαν με τα επιχειρήματα φοιτητών νομικής στον ολάνθιστο χώρο νωρίς την άνοιξη χωρίς έναν μαύρο τοίχο να τους πλακώνει; Χαλάρωσαν στο forum στην εκδήλωση για το αυγουστιάτικο φεγγάρι. Σχέδια του Lemerle βλέπουν, και τοίχους ορθώνουν. Ας τους κάνουν beton armee, γιατί μέσες λύσεις. Και αυτό θα το περάσει το ΚΑΣ.
Η πραγματικότητα παραμένει πως το μνημείο έχει ανάγκη από μια πολύ πιο σύνθετη μελέτη, από περισσότερες ειδικότητες. Καθόλου δε έχω πειστεί για την στατική συνεισφορά της προτεινόμενης λύσης. Το μνημείο κινδυνεύει και αρχαιολογικά και αισθητικά. Η Αθήνα κωφεύει, ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΕΠΑΠΕΙΛΟΥΜΕΝΗ.
Οι δύο περιπτώσεις ανάγλυφα παρουσιάζουν πως παρά την τήρηση των διαδικασιών και οι καλές και οι κακές προθέσεις βρίσκουν το δρόμο τους σε επικίνδυνα αποτελέσματα. Αθηνοκεντρική διοίκηση, αδύναμες εφορείες, διορισμένα συλλογικά όργανα μπορούν πολύ εύκολα να γίνουν καταστροφικός συνδυασμός (δε μειώνω τις επιτυχίες). Είναι ανάγκη στην παρούσα περίπτωση η ηγεσία του ΥΠΠΟΑ, να ξεπεράσει το σοκ και την οργή (αυτή ας μείνει για το πρόσωπο) και να ανοίξει το φάκελο της μελέτης του μνημείου για να σωθεί ό τι είναι δυνατόν, έστω και την ύστατη ώρα.
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών [efsyn.gr]