|| Ιστορικά και άλλα σημειώματα ||
Του Ζήση Α. Βαπορίδη
«Σύμφωνα με μια σκοτεινή και αόριστη παράδοση που εξακολουθεί να επιζεί, ο Μεχμέτ Αλή έζησε βρέφος ακόμη στον Άγιο Γεώργιο Θάσου κοντά στην ελληνική οικογένεια Καραπαναγιώτη ως ομογάλακτος (σουτ καρντάς) του γιου Θεοδωρούδη και αργότερα, όταν ήταν άσημος, καταδιωκόμενος για κάποιον φόνο, βρήκε άσυλο στο ίδιο χωριό και στην ίδια οικογένεια.
Όταν ένδοξος πια ο Μεχμέτ Αλή έστειλε πολεμικό καράβι στη Θάσο για να παραλάβει την οικογένεια του Καραπαναγιώτη, έμαθε ότι τον ευεργέτη του τον είχαν προδώσει στους Τούρκους και τον είχαν κρεμάσει στον πλάτανο του χωριού. Τότε στον ίδιο πλάτανο διέταξε ο Μεχμέτ Αλή να κρεμάσουν και τον προδότη του ευεργέτη του. [Α.Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία της Θάσου κατά την Τουρκοκρατία, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1984]
Περὶ τὰ τέλη τοῦ παρελθόντος αἰῶνος ὁ ἐκ Καβάλλας ὁρμώμενος Μεχμὲδ Άλῆς, ὁ μετέπειτα γενόμενος δυνάστης τῆς Αἰγύπτου καὶ ἀρχηγέτης τῆς ἐνεστώσης δυναστείας αὐτῆς, διά τινα πράξιν του καταδιωκόμενος ὑπὸ τῶν ἀρχῶν τῆς πατρίδος του, κατέφυγεν εἰς Θάσον τῇ βοηθείᾳ ἓλληνος ὀρθδόξου ἱερωμἐνου, ἒνθα έκρύπτετο ὑπὸ τὴνπροστασίαν φιλανθρώπου οἰκογενείας ἐπί τινα καιρὸν, μέχρις οὗ εὑρών κατάλληλον εὐκαιρίαν ἐδραπέτευσεν ἐκεῖθεν διαλαθών τὴν προσοχήν τῶν ἀρχὼν…
Ὁ Μεχμέτ Ἀλῆ πασᾶς ἦτο υἱός νυκτοφύλακος· ὁ δέ ἲδιος ἦτο ναυτεργάτης. Ἐπειδή ἦτο ζωηρός εἶχε κάμει ἓν πραξικόπημα. Καταζητούμενος δέ ὑπό τῶν ἐχθρῶν κατέφυγεν εἰς Θάσον, ὃπου οἱ Θάσιοι τόν ἀπέκρυψαν καί τόν περιέθαλψαν.
Μετά ἀρκετοῦ χρονικοῦ διαστήματος ἐπέστρεψεν εἰς Καβάλλαν καί ἀργότερα μετά παρέλευσιν χρόνου ἒπραξεν καί δεύτερον πραξικόπημα καί, καταφυγών εἰς Ξάνθην, προσελήφθη ὡς σωματοφύλαξ πλησίον τοῦ μεγαλοκτηματίου καί μεγαλεμπόρου καπνῶν Κυριακοῦ Ναλμπάντογλου καί μετά τριῶν τεσσάρων ἐτῶν ὑπηρεσίαν ἐπέστρεψε εἰς τήν πατρίδα του Καβάλλαν. [Απόσπασμα ἱστορικοῦ χειρογράφου ἂρθρου τοῦ Δ.Χ. Καπετανόπουλου, Ξάνθη. Σταλέν καὶ εἰς τὸν Βασιλέα τῆς Φουάτ την 16/1/1938. Αρχείο Μιχαήλ Χαλάτση, Ξανθη.]
Το 1837 ο Μεχμέτ Αλή αφηγήθηκε στον γερμανό πρίγκιπα Pückler Muskau διάφορες αναμνήσεις του: «Όταν ήμουν 19 χρονών, Έλληνες πειρατές διέπρατταν επιδρομές…. Ο θείος μου πρότεινε εμένα, ως έναν τολμηρό νέο που ήταν συνηθισμένος στον πόλεμο. Βρήκα λοιπόν την ευκαιρία να κυνηγήσω του ληστές και μετά από σύντομη καταδίωξη να ανέβω στο πλοίο τους και να συλλάβω τους επιζήσαντες. Για αυτό το κατόρθωμα μού αποδόθηκε το αξίωμα του κυβερνήτη στο τουρκικό ναυτικό στα είκοσι μου χρόνια. Το γεγονός προκάλεσε τον φθόνο ακόμα και του θείου μου, ο οποίος σύντομα με έστειλε στην Αίγυπτο. Πόσο λίγο μπορούσα να φανταστώ το πεπρωμένο που με περίμενε σε αυτή τη χώρα! Τα σχέδια του Θεού είναι παράξενα».
25/3/1930. Εφημερίδα Κῆρυξ Καβάλλας
Ὁ Διοικητὴς τῆς Καβάλλας δὲν εἶχε τὴν δύναμιν νὰ ἐξαναγκάση τοὺς κατοίκους γειτονικῆς κωμοπόλεως νὰ πληρώσωσι τοὺς κυβερνητικοὺς φόρους.Ὁ Μεχμὲτ Ἀλῆ ἒσπευσεν μετά δεκάδος ὡπλισμένων καὶ, εἰσελθὼν αἰφνιδίως εἰς τὸ τζαμὶ, ὑπὸ τὸ πρόσχημα ὃτι θὰ προσευχηθῇ, ἐκάλεσε πλησίον του τέσσαρας ἐκ τῶν κυριωτέρων προκριτῶν. Οὗτοι ἀνύποπτοι προσῆλθον. Ἀλλ’ ἀμέσως ἐδέθησαν καὶ ὡδηγήθησαν εἰς τὴν πλατείαν τοῦ χωρίου ἐν μέσω τῶν καταπλήκτων κατοίκων του. Εκεῖ ὁ Μεχμὲτ Ἀλῆ μέ τὴν μάχαιρα ἀνά χεῖρας ἠπείλει πάντας ἐκείνους ὃσοι τυχὸν ἢθελον νὰ ἐπιχειρήσωσι τὴν ἀπελευθέρωσιν τῶν αἰχμαλώτων του. Δέσμιοι οὖτοι ὡδηγήθησαν εἰς Καβάλλαν καὶ τὴν ἑπομένην οἱ φόροι ἐπληρώθησαν μέχρις ὀβολοῦ πρὸς ἀπελευθέρωσίν των.
25/3/1930. Εφημερίδα Κῆρυξ Καβάλλας
Διὰ παρομοίων πράξεων ὁ Μεχμὲτ Ἀλῆ ἐξήσκη τὴν δραστηριότητα καὶ ἀποφασιστικότητά του, ἀλλ’ ἂφηνε μεγάλα χάσματα εἰς τὴν ἐκπαίδευσίν του. Καίτοι δὲ δὲν κατόρθωσε νὰ μάθῃ νὰ ἀναγιγνώσκῃ καὶ νὰ γράφῃ, ἡ ἀμάθειά του αὐτὴ δὲν ἐστάθη ἐμπόδιον εἰς τὴν τύχην του. Πρὸς ἀμοιβὴν τῶν ὑπηρεσιῶν του ὁ διοικητὴς τῆς Καβάλλας τῷ ἀπένειμε τὸν τίτλον τοῦ μπουλοὺκ-μπασὺ καὶ τὸν ἐνύμφευσε μὲ συγγενῆ του κόρην. Ἐν Καβάλλᾳ ὁ Μεχμὲτ Ἀλῆ ἐγνώρισε τὸν έκ Μασσαλίας ἒμπορον Λιὸν καὶ ἲσως ὑπ’ αὐτοῦ παρορμηθεὶς ἐπεδόθη εἰς τὸ ἐμπόριον τῶν καπνῶν, ἐκ τοῦ ὁποίου ἀπέκτησεν ἀρκετὴν περιουσίαν.
Ακόμη όμως και πριν το γάμο του αναφέρεται πως ο Mehmet Ali εργαζόταν για λογαριασμό ενός γάλλου εμπόρου καπνού στην Καβάλα, κάποιου François Lion από τη Μασσαλία, ο οποίος είχε επίσης επαγγελματικές σχέσεις με το το θείο του, το mütesellim Tosun Αǧa. Αρχικά αναφέρεται πως υπηρετούσε ως postanci (ταχυδρόμος/κλητήρας) κοντά στο Lion και αργότερα ως simsar (πράκτορας με προμήθεια ή μεσίτης).
Ο Άγγλος περιηγητής William Martin Leake που επισκέφθηκε την Καβάλα το 1806, αναφέρει πως ως αποτέλεσμα της φιλίας που αναπτύχθηκε μεταξύ του Lion και του Mehmet Ali, όταν ο τελευταίος έγινε κυβερνήτης της Αιγύπτου, προσκάλεσε τον François Lion στη χώρα του Νείλου.
1789, Μαΐου 15η . Παρατηρητέον δ ὃτι ἐκ τοῦ (Γαλλικού) Προξενείου Θεσσαλονίκης ἐξηρτῶντο καὶ δύο ὑποπροξενεία, τὸ τῆς Καβάλας καὶ τὸ τῆς Σκοπέλου, ἃτινα εὐρίσκομεν ἢδη ἱδρυμένα ἐν τοῖς χρόνοις, εἰς οὓς ἀναφέρονται τὰ σωζόμενα ἒγγραφα περὶ τοῦ προξενείου Θεσσαλονίκης, ἀλλ ᾧν δὲν γιγνώσκομεν τὸν χρόνον ἱδρύσεως. Τῶν ὑποπροξενείων τούτων τὸ μὲν τῆς Καβάλλας εὐρίσκομεν ἱδρυμένον πρὸ τοῦ ἒτους 1780.
Ὑποπρόξενος δὲ ἦτο ὁ Κεφαλλήν Φραγκῖσκος Μαφάτης (Μ) ἀλλ ὡς μανθάνομεν, ὃτε οὗτος ἀνεχώρησεν ἐκ Καβάλλας ἐπιστέψας εἰς τὴν γενέτειρα, οὐδένα εὗρεν ὁ τότε πρόξενος Θεσσαλονίκης Ιωσήφ Κὸχ τὸν θέλοντα να ἀναλάβῃ τὴν διεύθυνσιν τοῦ ὑποπροξενείου ἓνεκα τῆς πενιχρότητος καὶ ἀβεβαιότητος τῶν ἐξ αὐτοῦ ὠφελημάτων. [Ἐπιστολή τοῦ Πέτρου Κὸχ ὑπὸ ἡμερομηνίαν 1789. Μαΐου Φακ. 1479. 97 15/25ης το διασώζει ο Λάμπρος Π. Σπυρίδων. Νέος Ἑλληνομνήμων, τ. Η΄ σ. 206 & 222.]
Τον Ιούνιο του 1792, η Καβάλα δεν έχει απαλλαγεί από την επιδημία πανώλης ο έμπορος της πόλης Hortolan έγραφε, τον στον πρεσβευτή της Γαλλίας στην Υψηλή Πύλη, M–G–H–Aug., conte de Choiseul–Gouffier, ότι η επιδημία πανώλης τον αναγκάζει να μένει κλεισμένος στο σπίτι του. [Γ. Κουζακιώτη, Ο πληθυσμός της Καβάλας τον 18ο αι. Η Καβάλα και τα Βαλκάνια. Δ.Σ.Β.Ι.Σ.2004, σ. 281.]
Ο Γάλλος πρόξενος στη Θεσσαλονίκη Felix Beaujour παραθέτει το 1797 στοιχεία για τον πληθυσμό των αστικών κέντρων γράφοντας: Θεσσαλονίκη 60.000 ψυχές, Σέρρες 30.000, Βέροια 12.000, Καβάλλα 3.000. [Κ. Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. Β΄, σ. 697.]
6/12/1949. Εφημερίδα Ταχυδρόμος Καβάλας [Ερευνητής]
Τότε [1799] ἡ πατρίδα του ἡ Τουρκία καλοῦσε τοὺς καλύτερους γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσῃ τὴν ἀπόβασιν τοῦ Ναπολέοντα στὴν Αἲγυπτο. Κι’ ἀνάμεσα σ’ αὐτοὺς, ἐπικεφαλῆς σώματος Ἀλβανῶν ποὺ τὸν λάτρευαν κίνησε γιὰ τὴ χώρα τοῦ Νείλου ὁ Μωχάμετ. Ἂφηνε πιὰ τὴν πόλη ποὺ εἶδε τὸ φῶς, ἂφηνε τά γρανιτένια της τοπεῖα γιὰ νὰ πάρῃ στὴν ψυχή του γρανίτη τὴν ἀντοχή.
Ποιὸς ξέρει πόσες φορὲς μέσα στὶς ἂγριες μάχες καὶ στὰ ἀμμώδη τοπεῖα τῆς μεγάλης χώρας ποὺ ἀργότερα θὰ ἐξουσίαζε ὁλόκληρη, ὁ ἀνήσυχος Καβαλιώτης, ποιὸς ξέρει πόσες φορὲς δέν θὰ τοῦ ἦρθε στὴ σκέψη τὸ ἣσυχο τοπεῖο τῶν παιδικῶν του χρόνων. Ἡ Καβάλα μὲ τὸ γλυκὸ κλῖμα της καὶ τὴν ἣσυχη ζωή της. Τ’ ἀπόδειξε μέ ἒργα ἀργότερα…
Έτσι έστειλε τριακόσιους άνδρες κάτω από τις διαταγές των παιδιών του Διοικητή της, οι οποίοι αποβιβάζονται στο Αμπουκίρ τον Ιούλιο του 1799, όπου βρίσκονταν μικρά τμήματα του γαλλικού στρατού που μάχονταν με τις τελευταίες δυνάμεις προς διατήρηση των θέσεών τους.
Ἀγγλικὰ καὶ τουρκικά στρατεύματα συγκεντρωθέντα εἰς τὴν Μάκρην τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ἒπλευσαν πρὸς τὴν Αἲγυπτον, μετὰ πολλάς δὲ περιπετείας κατώρθωσαν, τὰς πρώτας ἡμέρας τοῦ Μαρτίουν[1800] ν’ ἀποβιβασθοῦν εἰς τὸ Ἀμπουκίρ, παρὰ τὴν Ἀλεξάνδρειαν, μὲ σκοπὸν νὰ ἐκδιώξουν τὰ γαλλικὰ στρατεύματα, τὰ ὁποῖα ὑπό τὴν ἀρχηγίαν τοῦ Βοναπάρτου εἶχον καταλάβῃ τὴν Αἲγυπτον ἀπὸ τὸ 1798. Ποῖος ἦτο δυνατὸν νὰ φαντασθῇ ὃτι μὲ τὰ τουρκικὰ στρατεύματα, εἰς τὸ πρόσωπον ἑνὸς ἁπλοῦ ὑπολοχαγοῦ, ἀπὸ τὴν Καβάλα ἀπεβιβάζετο διὰ πρώτην φορὰν εἰς τὴν Αἲγυπτον ὁ μέγας ἀναμορφωτὴς της καὶ δημιουργὸς τῆς νεοτέρας της δόξης ὁ Μωχάμετ Ἂλυ. [Ρ. Γ. Ραδοπούλου, Ὁ Βασιλεὺς Φουάτ ὁ Α΄ καὶ ἡ Ἀναγεννωμένη Αἲγυπτος, Τυπ. Κασιμάτη & Ιωνά, Ἀλεξάνδρεια 1930.]
[Η Μάκρη (τουρκικά: Fethiye, Φετιγιέ) είναι παραθαλάσσια πόλη της Τουρκίας, απέναντι από τη Ρόδο στη Μικρά Ασία.]
Στην Αίγυπτο τότε, τυπικά υπό την κυριαρχία του Σουλτάνου, βασίλευε η αναρχία των τοπικών αρχόντων, κυρίως των Μαμελούκων. Κυριότεροι εκπρόσωποι των Μαμελούκων αυτή την εποχή υπήρξαν οι παρακάτω:
Ibrahim bey
Ο Ibrahim bey (1735-1817) γεννήθηκε στη Γεωργία χριστιανός, εξισλαμίσθηκε και πουλήθηκε σκλάβος στην Αίγυπτο όπου και εκπαιδεύτηκε από τους Μαμελούκους. Υπηρέτησε τον κιρκάσιο mohammad bey Abu al-Dhahab, και αναδείχθηκε ως ένας από τους πιο σημαντικούς διοικητές των Μαμελούκων, ελέγχοντας de facto την Αιγύπτου μαζί με τον Murad bey ως kaymakams. Το 1798 ο Ιμπραήμ πολέμησε εναντίον του Ναπολέοντα στις μάχες των Πυραμίδων και της Ηλιούπολης, αλλά νικήθηκε και πέθανε στην αφάνεια το 1817, έχοντας επιζήσει της σφαγή των Μαμελούκων. Μετά τον θάνατον του ανεδείχθησαν οι Bardissy και Εl Elfi. [Ε. Gouin, L Egypte au XIX siècle, Paris 1847, σ. 109]. Λιθογραφία του Leopoldo Dolfino από πρωτότυπο σχέδιο του ιδίου (Sogi, τ.1, .2).
Murad Bey
Μετά την ήττα από τους Γάλλους, ο Murad Bey κατέφυγε στο Κάιρο και μετά στην Άνω Αίγυπτο απ όπου επιτηρούσε τον Νείλο με συνεχή ανταρτοπόλεμο κατά των Γάλλων. Το 1800 έκανε ειρήνη με τον Jean Baptiste Kléber, αλλά πέθανε από βουβωνική πανώλη. [Εγκυκλοπαίδεια της Γαλλικής Επανάστασης και των Ναπολεόντειων Πολέμων, (ed, 2006) Τόμ. 2, σελ. 663.] Πίνακας του Nicola Ponce. Από το έργο «Κουστούμια» του Andre Dutertre 1822.
Τρεις Έλληνες, κατά το τέλος του 18ου αιώνα, ήλθαν εις την Αίγυπτο και συνέβαλαν στον εκσυγχρονισμό των μαμελουκικών δυνάμεων. Πρόκειται περί των αδελφών Γαέτα (ή Γαήτα) λεβητοποιών εκ Ζακύνθου. [Angelo Pernice: αρθρ. Zante στην «Enciclopedia Italiana», τ. 35 (1937), σ. 888.]
Ο «Zanthiote» (Ιμπραήμ αγάς) κατασκεύαζε εις το χυτήριο του ολμοβόλα και τηλεβόλα. [G. Browne: Nouveau voyage dans la Haute et Basse Egypte, la Syrie, le Dar – Four où aucun Européen n avoit pénétré; fait depuis les années 1792 jusquen 1798.]
Το 1798, ο καταγόμενος από τον Τσεσμέ της Μικρασίας Χατζή Νικόλαος Παπάζογλου [Clonel nicola Papasouglou] ήταν ήδη επικεφαλής ενός στολίσκου που δρούσε στο Δέλτα του Νείλου, στην υπηρεσία του Μαμελούκου Μουράντ μπέη της Αιγύπτου. Ο στολίσκος αυτός, αποτελούμενος από είκοσι πέντε περίπου μικρά εξοπλισμένα σκάφη και άλλα τόσα οπλιταγωγά, ήταν επανδρωμένος από τριακόσιους Έλληνες ναυτικούς, που κατάγονταν από τα Ψαρά, τη Σάμο, τη Μύκονο, την Αίγινα, την Κρήτη και άλλες περιοχές. Με την απόβαση του γαλλικού εκστρατευτικού σώματος στην Αλεξάνδρεια τον Ιούλιο του 1798, ο Παπάζογλου προέβαλε αξιοσημείωτη άμυνα, δημιουργώντας σοβαρά προβλήματα στο στολίσκο του υποναυάρχου Jean Baptiste Perrée, που επιχειρούσε να αναπλεύσει τον ποταμό Νείλο (μάχη Σεμπρεΐς, 13 Ιουλίου).
Μετά όμως από την αποφασιστική μάχη των Πυραμίδων (21 Ιουλίου), αποσκίρτησε από τους Μαμελούκους και προσχώρησε στο στρατηγό Βοναπάρτη, συγκροτώντας αρχικά τρεις λόχους (27/10/1798) των 100 ανδρών ο καθένας, που πολέμησαν κατά το υπόλοιπο της εκστρατείας της Αιγύπτου στο πλευρό των Γάλλων. Τον πυρήνα της δύναμης αυτής, που αυξήθηκε στη συνέχεια και επονομάστηκε Ελληνική Λεγεώνα (Légion Grecque), αποτελούσαν οι ναυτικοί του λοχαγού – αρχικά και στη συνέχεια συνταγματάρχη – «Nicole», όπως τον αναφέρει πυκνά ο Ναπολέοντας στην υπηρεσιακή αλληλογραφία της περιόδου εκείνης. Επρόκειτο για άνδρες ιδιαίτερα έμπειρους στο χειρισμό του πυροβολικού, οι οποίοι σύντομα ενισχύθηκαν από αρκετούς άλλους Έλληνες, επαγγελματίες του πολέμου, ναύτες εμπορικών πλοίων που βρέθηκαν ελλιμενισμένα στην Αλεξάνδρεια, αλλά και ενθουσιώδεις εθελοντές. Με τα ανώνυμα φυλλάδια που έθεσε την περίοδο εκείνη σε κυκλοφορία ο Αδαμάντιος Κοραής, όπως το έμμετρο Άσμα Πολεμιστήριον των εν Αιγύπτω περί ελευθερίας μαχόμενων Γραικών του 1800 και το πεζό Σάλπισμα Πολεμιστήριον του 1801, εμπνευσμένος από την πρώτη απευθείας γαλλο-τουρκική σύγκρουση, στις αφρικανικές παρυφές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, «εις του τυράννου της Ελλάδος την επικράτειαν», χαιρετίζει τη συμμετοχή Ελλήνων εθελοντών «υπό τον Γραικόν Ταξίαρχον τον Χατζή Νικολήν» στο πλευρό του γαλλικού εκστρατευτικού σώματος. [Λεωνίδα Καλλιβρετάκη, Ένοπλα Ελληνικά Σώματα στη δίνη των ναπολεόντειων πολέμων (1798-1815 ), 2003.]
Μετά την κατάληψη της Αλεξάνδρειας 1/7/1798 οι Γάλλοι προέλασαν στον νότο…
Συνεχίζεται…