Αναμφίβολα τα λιμάνια της Καβάλας, της Νέας Περάμου και του Πόρτο Λάγους διαδραμάτισαν κομβικό ρόλο στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και δη στην προσπάθεια των Γερμανών να κατακτήσουν τα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου. Ο εκπαιδευτικός, συγγραφέας και ιστορικός-ερευνητής Αεροπορικής και Στρατιωτικής Ιστορίας, Πασχάλης Παλαβούζης παραθέτει σπάνια ντοκουμέντα από το προσωπικό του αρχείο για την άγνωστη ιστορία των λιμανιών της Καβάλας και της Νέας Περάμου (Απρίλιος-Μάιος 1941), εμπλουτίζοντας το ψηφιδωτό της τοπικής και δη της στρατιωτικής ιστορίας της περιοχής.
Με ορμητήριο την Καβάλα!
Νωρίς το πρωί της 4ης Μαΐου 1941 (πριν 82 χρόνια δηλαδή), εκεί στον γραφικό όρμο της Πέτρας στις βόρειες ακτές της Μυτιλήνης, διαγράφηκαν στον ορίζοντα οι σιλουέτες των πλοίων μιας μικρής νηοπομπής. Λίγο μετά τις 05:30 δύο ιταλικά τορπιλοβόλα, τα Lupo και Libra της κλάσης Spica, προσέγγισαν την ακτή και άρχισαν να ξεφορτώνουν με ταχύπλοα, φουσκωτά και βάρκες, άνδρες και υλικό-πολεμοφόδια, ποδήλατα και μοτοσυκλέτες!
Οι άνδρες, περίπου 300 στον αριθμό, ανήκαν στο πρώτο κύμα εφόδου του 440 Συντάγματος Πεζικού της Βέρμαχτ, στο οποίο είχε ανατεθεί από τη Διοίκηση της 164ης Μεραρχίας η κατάληψη των όμορφων νησιών της Λέσβου και της Χίου. Στα αρχικά σχέδια προβλεπόταν η μεταφορά του πρώτου κύματος από τη Λήμνο στη Λέσβο με πετρελαιοκίνητα καΐκια-ο υψηλός κυματισμός δεν το επέτρεψε κι έτσι κλήθηκε να συνδράμει το Ιταλικό Ναυτικό. Όπως άλλωστε σημείωνε αργότερα στην αναλυτική του αναφορά ο Διοικητής της 164ης Μεραρχίας, Υποστράτηγος Josef Foltmann, «οι επιχειρήσεις των νησιών ήταν αναγκαίο να γίνουν με αυτοσχεδιασμό και αστραπιαία. Η ηγεσία δε διέθετε χρόνο για σοβαρή προετοιμασία».
Ανοιχτά του σημείου απόβασης μόλις που διακρίνονταν δύο ατμόπλοια, τα γερμανικά Ithaka και Norburg, έμφορτα με επιπλέον άνδρες, φορτηγά οχήματα και εξοπλισμό. Τα συνόδευε ένα τρίτο ιταλικό τορπιλοβόλο, το Lira. Αποδείχτηκε πως η κατάληψη της Λέσβου ήταν υπόθεση λίγων ωρών. Η πολιτική διοίκηση είχε προαποφασίσει πως ο αγώνας ήταν μάταιος-διαφωνούσαν μόνο κάποιοι αξιωματικοί του Στρατού και της Χωροφυλακής.
Ο 7ος λόχος δέχτηκε σποραδικά πυρά κοντά στο χωριό της Πέτρας τα οποία σίγησαν άμεσα με την υποστήριξη ναυτικού πυροβολικού. Λίγο αργότερα, ένας Έλληνας αξιωματικός, που έσπευσε από την πόλη της Μυτιλήνης στην Πέτρα με υψωμένη τη λευκή σημαία, συναντήθηκε με το Διοικητή του 440 Σ.Π., Συνταγματάρχη Schellwitz, και συμφώνησαν για την αναίμακτη παράδοση της Μυτιλήνης.
Η επιτυχής έκβαση της επιχείρησης για τις δυνάμεις του Άξονα επέτρεψε την προώθηση του Ithaka στην πόλη της Μυτιλήνης κατά τις 11:00, ενώ τα Norburg, Lira και Libra συνέχισαν τον πλου προς το λιμάνι της Χίου, φέροντας το ενισχυμένο I./440 Τάγμα του Συντάγματος. Επικεφαλής τέθηκε ο Αντιπλοίαρχος Biermans, έχοντας στο επιτελείο του το Διοικητή του Τάγματος, Ταγματάρχη Gotthard Winkler.
Η Χίος παραδόθηκε αμαχητί… Είχε προηγηθεί η κατάληψη της Σαμοθράκης και της Λήμνου από το 382 Σ.Π. της ίδιας Μεραρχίας, αλλά και της Θάσου από το 433 Σ.Π. μετά από επιτυχημένη επιθετική αναγνώριση του 71ου Λόχου Μηχανικού της 50ης Μεραρχίας Πεζικού υπό τον Υπολοχαγό Wenzel.
Λίγοι γνωρίζουν πως ορμητήριο για αυτές τις επιχειρήσεις αποτέλεσαν οι λιμένες της Καβάλας, της Νέας Περάμου και του Πόρτο Λάγους. Η προώθηση των μονάδων του XXX (30) Σώματος Στρατού στα νησιά του ΒΑ Αιγαίου πραγματοποιήθηκε με σημαντικές δυσκολίες, δεδομένου ότι δεν προϋπήρχε γερμανική ναυτική παρουσία στο Αιγαίο.
Κάποια ατμόπλοια εταιρειών γερμανικών συμφερόντων μεταφέρθηκαν εσπευσμένα από τη Μαύρη Θάλασσα και χρησιμοποιήθηκαν για την κατάληψη των νήσων από μονάδες της 164ης Μεραρχίας.
Την αρχή έκανε το ατμόπλοιο Delos της Deutsche Levante Linie (DLL), 2589 τόνων, που μετείχε στην κατάληψη της Λήμνου μεταφέροντας τη νύχτα της 24ης προς 25η Απριλίου 1941 το ενισχυμένο ΙΙ Τάγμα του 382 Σ.Π. με επικεφαλής τον Αντισυνταγματάρχη Erich Geissler. Το Τάγμα, μαζί με δύο πυροβόλα των 100mm του 220 Τάγματος Πυροβολικού, είχε προωθηθεί στη Νέα Πέραμο του (νυν) Δήμου Παγγαίου με 46 φορτηγά που είχε διαθέσει η 164η Μ.Π. κι επιβιβάστηκε στο ατμόπλοιο από την αποβάθρα που υπάρχει και χρησιμοποιείται έως και σήμερα.
Σύμφωνα με το επιτελικό σχέδιο, το Delos θα παρέμενε στα ανοιχτά του κόλπου Πουρνιά, στη βορεινή ακτογραμμή της νήσου, περιμένοντας την εξασφάλιση προγεφυρώματος από τις δυνάμεις του Λοχαγού Tribukait και του ενισχυμένου I Τάγματος υπό τον Ταγματάρχη Ohlendorf, που επρόκειτο να μεταφερθούν με πετρελαιοκίνητα καΐκια από τη Σαμοθράκη. Παρά την όποια αντίσταση που κατεστάλη άμεσα χωρίς πρόβλημα, η προώθηση του πρώτου κύματος εφόδου προς το Βάρος, το Μούδρο και το Κάστρο το πρωινό της 25ης Απριλίου ήταν ταχύτατη κι επέτρεψε το Delos να αποβιβάσει τη δύναμη στο Κάστρο απροβλημάτιστα.
Το Delos επρόκειτο να μετέχει στη μεταφορά του 440 Σ.Π. από την Καβάλα στη Λήμνο αρχές Μαΐου για να πραγματοποιηθεί με «άλματα» η προώθηση και κατάληψη της Μυτιλήνης και της Χίου. Τελικά την 1η Μαΐου 1941 στις 06:00 κατέπλευσε στο λιμάνι της Καβάλας το Ithaka, ατμόπλοιο της DLL κι αυτό, 1773 τόνων και την επόμενη μέρα το Norburg της Flensburger Dampfer Co, 2392 τόνων.
Την επιβίβαση στο Norburg του I./ 440 Σ.Π. καθώς και των Λόχων 13 και 14 (πυροβόλα και αντιαρματικά) του ίδιου Σ.Π. επιθεώρησε ο ίδιος ο Διοικητής της 164ης Μ.Π., Υποστράτηγος Foltmann. Σημειωτέο ότι σε όλα ανεξαιρέτως τα ατμόπλοια που μετείχαν στην επιχείρηση, φορτώθηκαν και τάχθηκαν έτοιμα προς βολή 4 πυροβόλα των 100mm, 2 αντιαρματικά Pak 36 των 37mm και 2 αντιαεροπορικά Flak 38 των 20mm.
Κατά τη διάρκεια εκτέλεσης της επιχείρησης κατάληψης της Μυτιλήνης και της Χίου διαπιστώθηκε πως το φόρτωμα εξοπλισμού και υλικών υποστήριξης στο λιμάνι της Καβάλας δεν ήταν σωστό με αποτέλεσμα να χρειαστεί στη Λήμνο, αλλά και στη Μυτιλήνη επανακατανομή του υλικού.
Χαρακτηριστικά, αναφέρεται στις αναφορές πως μετά την παράδοση της Χίου, το Norburg επέστρεψε στη Μυτιλήνη μεταφέροντας πυροβόλα, αντιαεροπορικά και άλλα εφόδια τροφοδοσίας, που έπρεπε να είχαν εκφορτωθεί το πρωινό της 4ης Μαΐου. Το Delos επέστρεψε στην Καβάλα την 5η Μαΐου 1941 συμμετέχοντας και αυτό στην προώθηση επιπλέον οργανικών μονάδων της 164ης Μ.Π. προς τα νησιά. Στις 10 Μαΐου καταλήφθηκε η Ικαρία…
Αργότερα μέσα στο Μάιο προστέθηκαν τα ατμόπλοια Arkadia (1756 τόνων) και Larissa (1581 τόνων), αμφότερα της DLL. Σε κάθε περίπτωση, των πλοίων προπορεύονταν αεροπλάνα ή υδροπλάνα που επιτηρούσαν τις θαλάσσιες εκτάσεις και τους τόπους απόβασης για λόγους έγκαιρης προειδοποίησης. Το Ιταλικό Ναυτικό συνέχισε να συνοδεύει τα μεταγωγικά πλοία στις αποστολές τους. Όπως προκύπτει από φωτογραφίες εποχής, την Καβάλα επισκέφτηκαν μεταξύ άλλων και τα τορπιλοβόλα Sirio, Monzambano και Francesco Crispi.
Παρ’ όλα αυτά η πλειοψηφία των πλοίων χάθηκαν κατά τις επιχειρήσεις του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Το Delos χτυπήθηκε την 11η Ιουλίου 1942 από βρετανικά αεροσκάφη Bristol Beaufighter των 252 και 272 Μοιρών της RAF στο λιμάνι του Tobruk. Κρίθηκε μη επισκευάσιμο και αφέθηκε να σαπίζει σε μια άκρη του αφρικανικού λιμανιού.
Το Ithaka τορπιλίστηκε από το αγγλικό υποβρύχιο HMS Proteus τη 10η Νοεμβρίου 1941, 2 μίλια ΝΔ της Μήλου με απώλεια 470 περίπου ανδρών. Το Norburg δέχτηκε τις τορπίλες του HMS Torbay εντός του λιμένος Ηρακλείου τη 10η Σεπτεμβρίου 1941 και «κάθισε» σε αβαθή. Αφού ανελκύστηκε κι επισκευάστηκε, τορπιλίστηκε εκ νέου από το ελληνικό υποβρύχιο Γλαύκος τη 10η Νοεμβρίου 1941 και ακολούθως (24/11) από το HMS Triumph. Κρίθηκε «ολική απώλεια». Το Larissa χάθηκε λίγο μετά τις πρώτες μεταφορές από το λιμάνι της Καβάλας, όταν χτύπησε σε νάρκη στον Παγασητικό Κόλπο. Το δε Arkadia καταστράφηκε το 1943 στο λιμάνι της Κωστάντζας στη Ρουμανία…
Τα γερμανικά ατμόπλοια -εγκλωβισμένα με την κήρυξη του Πολέμου στο Βόσπορο και τη Μαύρη Θάλασσα- έδωσαν με τα αιχμαλωτισμένα ελληνικά καΐκια την ευελιξία που ήθελαν οι Γερμανοί για να κατακτήσουν τα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου. Κομβικό ρόλο στην όλη προσπάθεια έπαιξαν οι λιμένες της Καβάλας, της Νέας Περάμου και του Πόρτο Λάγους.
Σημείωση: Η εξιστόρηση αυτών των γεγονότων είναι αναγκαστικά σύντομη, βασίζεται σε πρωτογενές υλικό (έγγραφα, ημερολόγια, φωτογραφίες, κλπ) και σκοπό έχει την αρχική πληροφόρηση όσων αναζητούν ψηφίδες της τοπικής και δη στρατιωτικής ιστορίας, έτσι όπως διεξήχθη στα μέρη μας… Η αναζήτηση περισσότερων λεπτομερειών δε μπορεί παρά να αφορά σε μελέτη πρωτογενούς υλικού, όπως τα ημερολόγια των μονάδων που είχαν εμπλοκή σε αυτές τις επιχειρήσεις. Όλες οι φωτογραφίες είναι πρωτότυπες, αδημοσίευτες και αποτελούν μέρος της συλλογής μου.