Σε εξέλιξη βρίσκονται οι εργασίες στον Καθολικό Ναό Μετοχίου του Αγίου Ανδρέα στον Δήμο Παγγαίου, ενώ η πρώτη φάση του έργου ολοκληρώθηκε το 2010 από τον πρώην Δήμο Ελευθερών, όπου έγινε εκ βάθρων ανακατασκευή του Μετοχίου.
Ο δεύτερος όροφος του πανέμορφου ιστορικού κτιρίου-μνημείο της περιοχής, ο οποίος αποτελεί και τον Ιερό Ναό του Αγίου Ανδρέα, είναι πλήρως αποπερατωμένος και λειτουργεί κανονικά.
Ο πρώτος (μεσαίος) όροφος του κτιρίου προβλέπεται να χρησιμοποιηθεί αφενός ως αίθουσα δεξιώσεων για τις ανάγκες του Ναού και αφετέρου ως αίθουσα εκδηλώσεων και προβολών του μουσείου.
Το ισόγειο θα διαμορφωθεί έτσι, ώστε να καλύπτει τις ανάγκες του αγροτικού ιατρείου του οικισμού.
Το έργο χρηματοδοτείται από το INTERREG Ελλάδα-Βουλγαρία, με επικεφαλής εταίρο τον Δήμο Παγγαίου, ενώ τις εργασίες επίβλεψε και ο Δήμαρχος Παγγαίου, Φίλιππος Αναστασιάδης.
Η ιστορία του Μετοχίου
Όπως γράφει ο δικηγόρος και συγγραφέας, Θόδωρος Λυμπεράκης, οι Ρώσοι, από το 1834 άρχισαν να συρρέουν στο Άγιο Όρος (που βρίσκονταν στα όρια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας), χτίζοντας το λεγόμενο σήμερα ρωσικό μοναστήρι, στόχευαν στη διείσδυση της Βαλκανικής προς εξυπηρέτηση των τότε ιδιαίτερα διαδεδομένων πανσλαβικών ιδεών. Οι έμπειροι διπλωμάτες του τσαρικού υπουργείου Εξωτερικών πίστευαν ότι η παγκόσμια ακτινοβολία του Ορθόδοξου μοναστικού κέντρου θα τους επέτρεπε αυτή την άνετη διείσδυση και επικράτηση στις χώρες της Βαλκανικής χερσονήσου.
Κινούμενοι σε αυτό το πλαίσιο, οι Ρώσοι μοναχοί και αφού ήδη το ρωσικό μοναστήρι στο Άγιο Όρος άρχισε να ακμάζει, προχώρησαν το 1869 στην αγορά μιας μεγάλης έκτασης έναντι 3.000 χρυσών λιρών από τον Οθωμανό μπέη του Νουζλά, τον Ελιά. Η τεράστια αυτή έκταση καταλάμβανε ολόκληρη τη σημερινή περιοχή του Αγίου Ανδρέα και έφτανε μέχρι το σημερινό Δημοτικό Διαμέρισμα της Νέας Ηρακλίτσας, αλλά είχε εκτάσεις, με μια σκάλα ελλιμενισμού πλοίων και στη Νέα Πέραμο (έδρα του Δήμου Ελευθερών).
Μόλις αγοράστηκε η έκταση από τη Σκήτη του Αγίου Ανδρέα, εγκαταστάθηκαν στην περιοχή περίπου τριάντα Ρώσοι μοναχοί, οι οποίοι ξεκίνησαν να κατασκευάζουν ένα Μετόχι, μια κανονική μονή. Το καθολικό της μονής κατασκευάστηκε στα πρότυπα των ρωσικών καθολικών του Αγίου Όρους, τιμώντας τη μνήμη του Αγίου Ανδρέα, ενώ ο διάκοσμός του ήταν εικόνες της εικονογραφικής σχολής του Νοβγκόροντ.
Μετά την ίδρυσή του, το Μετόχι του Αγίου Ανδρέα ενισχύθηκε από σημαντικά κτιριακά οικοδομήματα, έκτασης πάνω από 20.000 τ.μ. Η επικοινωνία του Μετοχίου με τη Ρωσία και ο εφοδιασμός του γινόταν μέσω του λιμανιού του, στη Νέα Ηρακλίτσα, από ατμόπλοια τα οποία ερχόταν απευθείας από την Οδησσό.
Η πολυτέλεια και η ακμή
Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του Έλληνα ταγματάρχη, Νικόλαου Σχινά για την πολυτέλεια του Μετοχίου, ο οποίος το 1886, περνώντας από την περιοχή, αναφέρει στις σημειώσεις του: «Βόρεια του λιμένος της Νέας Ηρακλείτσας, ο καλός δρόμος μέσα από αγρούς και δάση οδηγεί στο Ρωσικό Μετόχι του Αγίου Ανδρέα. Έχει πολυτελή ναό με πολλά οικοδομήματα, σιδηρουργείο, ξυλουργείο, αμαξοποιείο, δύο ιππομύλους, δύο κλιβάνους, αποθήκες εισοδημάτων και στάβλους πεντακοσίων κτηνών. Διαμένουν στο Μετόχι 100 χριστιανοί καλλιεργητές και 80 Ρώσοι μοναχοί, καλυμμένοι με το μοναχικό ράσο, αξιωματικοί του ρωσικού Στρατού, με προϊστάμενο τον ραδιούργο Ρώσο, Βαρνάβα, σε μια προσπάθεια διάδοσης των πανσλαβικών ιδεών».
Η αρχή της παρακμής και η εγκατάλειψη
Από το 1898 έως το 1900, το Μετόχι διεξήγαγε σοβαρούς δικαστικούς αγώνες με την Οθωμανική Κυβέρνηση, η οποία ήθελε να το καταλάβει, χαρακτηρίζοντάς το αδέσποτο κτήμα.
Γύρω στα 1900, το Μετόχι είχε περί τους 100 μοναχούς. Οι σχέσεις τους με τους γύρω απ’ αυτό κατοικούντες υπόδουλους Έλληνες, ακόμη και στη διάρκεια της πρώτης και δεύτερης βουλγαρικής κατοχής (1913 και 1916, αντίστοιχα) ήταν άριστες. Επιπλέον, η φιλοξενία των Ρώσων μοναχών, ακόμη και κάτω από τις δυσκολότερες συνθήκες, ήταν παροιμιώδης, όπως αφηγούνταν οι γέροντες της Ελευθερούπολης και των Ελευθερών.
Στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, η περιοχή του Αγίου Ανδρέα και των Ελευθερών έγινε θέατρο σκληρών επιχειρήσεων μεταξύ των Ελλήνων και των Βουλγάρων.
Η παρακμή των ρωσικών ιδρυμάτων του Αγίου Όρους και, συνακόλουθα του Μετοχίου τους, στην περιοχή του Αγίου Ανδρέα, φάνηκε αμέσως μετά την πτώση της τσαρικής Ρωσίας. Τα ρωσικά ατμόπλοια δεν ξαναφάνηκαν στον κόλπο της Νέας Ηρακλίτσας και οι μοναχοί περιορίστηκαν σε όσα παρήγαγαν τα κτήματά τους και η θάλασσα, με συνέπεια την παρακμή του Μετοχίου.
Το 1919 εγκαταλείφθηκε οριστικά, όταν οι μοναχοί του εκδιώχτηκαν, κακήν κακώς και εξορίστηκαν στη Βουλγαρία.
Ο ερχομός των προσφύγων
Όπως αναφέρει η Συμέλα Κορδύλη-Μαργιόλα, το 1923, μετά τη συνθήκη της Λοζάνης, Έλληνες πρόσφυγες, κυρίως ποντιακής καταγωγής, ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή όπου βρισκόταν το άλλοτε ακμαίο ρωσικό Μετόχι.
Το κράτος έπρεπε να βρει τρόπους αποκατάστασης όλων αυτών των πονεμένων Ελλήνων. Έτσι, το 1924 απαλλοτρίωσε τα κτήματα του Μετοχίου, για να τα διανείμει στη συνέχεια στους πρόσφυγες των δύο νεοϊδρυθέντων γειτονικών χωριών Νέας Ηρακλίτσας και Νέας Περάμου.
Απέμεινε μόνον το Καθολικό του Μετοχίου, του Αγίου Ανδρέα, από το οποίο πήρε το όνομά του το νέο προσφυγικό χωριό (…). Στην εξαφάνιση των ιχνών του Μετοχίου συνέβαλε -σε μεγάλο βαθμό- και η ανάγκη των προσφύγων για οικοδομικά υλικά, το οποία και πήραν από τα μεγάλα κτίριά του.