Του Βασίλη Τσιάντου
Η περίοδος που ζούμε χαρακτηρίζεται από τους περισσότερους σαν ιδιαίτερα δύσκολη. Βέβαια, εμείς σήμερα δεν έχουμε ζήσει πολέμους και άλλα χειρότερα δεινά που προκαλούν αυτοί. Έτσι, κρίνουμε σύμφωνα με όσα έχουμε ζήσει. Μέσα στο σύνολο τώρα υπάρχουν πολλοί που τους ήρθαν όλα βολικά στην ζωή τους, αλλά και άλλοι που προσπάθησαν σκληρά για να πετύχουν ένα ικανοποιητικό επίπεδο ζωής. Λογικό είναι οι δεύτεροι να είναι πιο προετοιμασμένοι από τους πρώτους στα νέα «δεινά» που μας πρόσθεσε η πανδημία του κορονοϊού. Είχε προηγηθεί η οικονομική κρίση, μιλάμε για τη χώρα μας, του 2010.
Έτσι, πολλοί συνάνθρωποί μας που δεν είχαν την «κατάλληλη εκπαίδευση» έχουν αρχίσει να σκέφτονται και να ενεργούν εκτός λογικής, διότι δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στις νέες δυσκολίες. Για να είμαστε ειλικρινείς, πολλές από τις αποφάσεις των αρμοδίων φαίνονται στον απλό πολίτη ότι είναι επίσης εκτός λογικής, οπότε ίσως πρόκειται για συνολικότερο πρόβλημα, αλλά με αυτό το θέμα θα ασχοληθούμε σε άλλη περίσταση. Έτσι, πολλοί κλείνονται στο Εγώ τους και θεωρούν ότι εφόσον η ζωή είναι τόσο εύθραυστη το μόνο που μένει είναι η επιβίωση του Εγώ τους. Αυτό μπορεί να σημαίνει επιδίωξη θέσεων, αξιωμάτων, πιστεύοντας σε ένα υπερεκτιμημένο Εγώ, απόκτηση υλικών αγαθών με κάθε τρόπο, θεμιτό ή αθέμιτο (π.χ. αισχροκέρδεια), κ.λπ.. Ταυτόχρονα, υπάρχει και ένας ιδιαίτερος εκνευρισμός στην κοινωνία με διάθεση για καυγάδες ακόμη και για ασήμαντη αφορμή, π.χ. μία θέση πάρκινγκ. Μπροστά σε αυτά τα δεδομένα τίθεται το ερώτημα εάν υπάρχει αντίδοτο σε όλη αυτή την κατάσταση.
Σημαντικό ρόλο παίζει στον κατευνασμό των παθών της ψυχής, διότι μάλλον τα περισσότερα από τα παραπάνω είναι πάθη της ψυχής, όπως ο διακαής πόθος για εξουσία, κ.λπ., η αυτογνωσία. Τί είναι, όμως, η αυτογνωσία; Στη σύντομη αυτή αναφορά μας θα περιοριστούμε στον προσδιορισμό του τί είναι η αυτογνωσία μέσα από έναν διάλογο του Σωκράτη με τον Ευθύδημο, ένα φιλόδοξο και δοκισήσοφο νέο. Ο διάλογος είναι μακρύτερος, αλλά εμείς θα αναφέρουμε μόνο ένα μικρό μέρος του, αυτό που αφορά την αυτογνωσία. Ο Σωκράτης ρωτάει τον Ευθύδημο αν έχει παρατηρήσει στους Δελφούς την πινακίδα που υπάρχει με το «Γνώθι σαυτόν». Εκείνος του απαντάει θετικά, οπότε ο Σωκράτης επανέρχεται ρωτώντας αν έδειξε κανένα ενδιαφέρον για την επιγραφή ή αν επιχείρησε να εξετάσει τον εαυτό του. Ο Ευθύδημος απαντάει αρνητικά λέγοντας ότι αυτό φανταζόταν ότι το γνώριζε, διότι λέει «με δυσκολία θα ήξερα κάτι άλλο, αν δεν ήξερα ούτε καν τον εαυτό μου»!
Ο Ευθύδημος στο σημείο αυτό «κάνει το λάθος» να δεχθεί ότι γνωρίζει κάτι που δεν γνωρίζει, οπότε η συζήτηση μεταφέρεται σε γνώριμα μονοπάτια για τον Σωκράτη! Τον ρωτάει, λοιπόν, ο Σωκράτης εάν θεωρεί ότι γνωρίζει κάποιος τον εαυτό του εάν γνωρίζει το όνομά του ή όποιος έχει εξετάσει τον εαυτό του και σύμφωνα με τις ανθρώπινες ανάγκες έχει αντιληφθεί τη δύναμή του, φέρνοντας σαν παράδειγμα την αγορά ενός αλόγου, όπου ο αγοραστής εξετάζει εξονυχιστικά τις δυνατότητές του πριν το αγοράσει. Ο Ευθύδημος απαντάει ότι όποιος δεν ξέρει τις δυνατότητές του δεν γνωρίζει τον εαυτό του, για να προσθέσει ο Σωκράτης ότι όσοι γνωρίζουν τον εαυτό τους έχουν κερδίσει πάρα πολλά καλά, ενώ αντίθετα όσοι τον αγνοούν παθαίνουν πάρα πολλά κακά. Με λίγα λόγια, του λέει ότι όσοι γνωρίζουν τον εαυτό τους ξεχωρίζουν τί μπορούν και τί δεν μπορούν να κάνουν, οπότε κάνοντας όσα μπορούν εξασφαλίζουν όσα τους χρειάζονται και είναι ευτυχισμένοι. Αντίθετα, αποφεύγοντας όσα δεν γνωρίζουν δεν κάνουν σφάλματα και συνεπώς αποφεύγουν την δυστυχία. Ο Σωκράτης προχωράει ακόμη ένα βήμα παραπέρα λέγοντας ότι όσοι γνωρίζουν τί κάνουν πετυχαίνουν στις ενέργειές τους και έτσι αποκτούν καλή φήμη και τιμές. Επιπλέον, οι συνάνθρωποί τους τους χρησιμοποιούν με ευχαρίστηση και όταν αποτυγχάνουν οι ίδιοι στις υποθέσεις τους τότε τους ζητούν να σκέφτονται αυτοί για λογαριασμό τους και να τους κυβερνούν. Μάλιστα, την ελπίδα για το καλό τους την εναποθέτουν σε αυτούς και για αυτό τον λόγο τους αγαπούν. Τα αντίθετα ισχύουν σε διαφορετική περίπτωση, δηλαδή όσοι δεν γνωρίζουν, κάνουν κακές επιλογές, αποτυγχάνουν σε όσα επιχειρούν, και μάλιστα ζημιώνονται και τιμωρούνται οι ίδιοι. Εξαιτίας αυτών έχουν κακή υπόληψη και ζουν περιφρονημένοι και εξευτελισμένοι.
Ο Ευθύδημος σε αυτό το σημείο ρωτά τον Σωκράτη από που πρέπει να ξεκινήσει κάποιος να εξετάζει τον εαυτό του, για να του απαντήσει εκείνος από τα καλά και τα κακά. Έτσι, ο Σωκράτης ξεκινά με τον συνομιλητή του μία αναζήτηση του τί είναι καλό και κακό. Μετά από μερικές ερωτήσεις του Σωκράτη ο Ευθύδημος οδηγείται στο συμπέρασμα ότι το πιο αναμφισβήτητο αγαθό είναι η ευδαιμονία, αρκεί, συμπληρώνει ο Σωκράτης, να μην την συνδέσει κάποιος με αμφιλεγόμενα αγαθά. Τότε ο Ευθύδημος τον ρωτά ποια θεωρεί αμφιλεγόμενα αγαθά, για να του απαντήσει ο Σωκράτης την ομορφιά, την δύναμη, τον πλούτο, την φήμη και κάθε παρόμοιο. Ταυτόχρονα, ο Σωκράτης δίνει και παραδείγματα ή επεξηγεί καθένα από αυτά.
Στην συνέχεια ο Σωκράτης τον μεταφέρει στα πολιτικά πράγματα, διότι ο Ευθύδημος προφανώς ενδιαφερόταν να ασχοληθεί με την πολιτική. Έτσι, τον ρωτά τί είναι η δημοκρατία, τί είναι ο δήμος, για να ξεκινήσει στο σημείο αυτό νέος κύκλος ερωτήσεων του Σωκράτη, που «στριμώχνουν» πάλι τον Ευθύδημο και τον αναγκάζουν στο τέλος να παραδεχθεί την αμάθειά του και ότι καλύτερα είναι να σωπαίνει, διότι διαφορετικά θεωρούσε ότι κινδύνευε να θεωρηθεί ανδράποδο. Με τον τρόπο αυτό, τον «έλεγχο», ο Σωκράτης έκανε πολλούς Αθηναίους να μην τον πλησιάζουν και έτσι σιγά-σιγά δημιουργήθηκε η άσχημη γνώμη για αυτόν. Ένα προσθέσει κάποιος και τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν στην αθηναϊκή κοινωνία κατά την διάρκεια του πελοποννησιακού πολέμου, αλλά και μετά από αυτόν, τότε είναι εύκολα κατανοητό γιατί ο Σωκράτης αποτέλεσε το εξιλαστήριο θύμα της ανωριμότητας του αθηναϊκού λαού.
Η γνώση του εαυτού μας είναι δύσκολη εργασία και επίπονη. Προϋποθέτει διάθεση για κάτι τέτοιο και καθημερινή ασχολία. Η βελτίωση του εαυτού μας, όμως, βοηθάει στο να είμαστε καλύτεροι πολίτες και επομένως η πόλη που συμμετέχουμε γίνεται καλύτερη. Διότι, η πρόταση του Σωκράτη δεν ήταν ο αναχωρητισμός, αλλά η συνεχής «τριβή» με την πόλη. Άρα, μια από τις δικές μας προτάσεις για τη σημερινή εποχή είναι η συνεχής και καθημερινή προσπάθεια γνώσης και βελτίωσης του εαυτού μας, σαν ανάχωμα στην κατηφόρα που έχουμε πάρει σαν κοινωνία.
Για το παρόν κείμενο χρησιμοποιήθηκε η έκδοση του Ζήτρου, «Ξενοφών, Απομνημονεύματα Σωκράτη Α΄», Θεσσαλονίκη, 2007.
Ο Βασίλης Τσιάντος είναι Καθηγητής του Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος και πρόεδρος Δ.Ε. του Παραρτήματος Καβάλας της Ε.Μ.Ε.