Το Επιμελητήριο της Καβάλας επιφύλασσε ιδιαίτερη φιλοξενία, αλλά και ακόμη πιο ιδιαίτερα δώρα στον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, στον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Ιερώνυμο, στον Αρχιεπίσκοπο Κιέβου και πάσης Ουκρανίας Επιφάνιο και στον Μητροπολίτη Φιλίππων, Νεαπόλεως και Θάσου κ. Στέφανο κατά την πρόσφατη επίσκεψή τους στην Καβάλα [διαβάστε εδώ].
Πρόκειται για πιατέλες με διάμετρο 50 cm, κατασκευασμένες από πηλό stoneware υψηλής θερμοκρασίας 1270°C, εφυαλωμένες και ζωγραφισμένες με πυροχρώματα από τον Καβαλιώτη εικαστικό, Κώστα Καρακίτσο, ενώ τα δώρα συνοδεύτηκαν από την εκτυπωμένη σε πάπυρο περίληψη μελέτης του Στράτου Καρακίτσου: «Η παράδοση των εντοιχισμένων κεραμικών πιάτων στο Αιγαίο κατά την 2η χιλιετία». Γιατί, όμως, ο πηλός και η κεραμική, δομικά χαρακτηριστικά της Ελληνικής και Εκκλησιαστικής ιστορίας, επιλέχτηκαν για να αποτελέσουν τον σύνδεσμο της Καβάλας με το Πατριαρχείο; Ο Κώστας Καρακίτσος παραθέτει την ιστορία πίσω από τα δώρα και τους συμβολισμούς που κουβαλάνε.
Η χρηστική και εικαστική δυναμική του πηλού
Η χρήση του πηλού στην κατασκευή και διακόσμηση κτιρίων πραγματοποιείται επί χιλιετίες. Ο πηλός χρησιμοποιείται ως υλικό κτίσης και κεραμικά πλακίδια/κέραμοι καλύπτουν το εσωτερικό και εξωτερικό των κτιρίων. Η χρήση των κεραμικών αντικειμένων ως στοιχείων διακόσμησης φαίνεται πως είναι μια παραλλαγή των αρχαίων μωσαϊκών. Εντοιχισμένα πιάτα, μπολ κ.α. μπορούν να βρεθούν σε θρησκευτικά κτίσματα, όπως εκκλησίες και τζαμιά, σε πύργους και τύμβους, σε οικίες και δημόσια κτίρια. Φαίνεται πως υπάρχουν δύο βασικοί λόγοι για την ύπαρξη της παράδοσης εντοιχισμένων κεραμικών σε ιερά και μη κτίσματα. Ο πρώτος είναι αισθητικός, δηλαδή η ομορφιά και η αίσθηση λαμπρότητας ή η προσπάθεια να δοθεί μια διακοσμητική και πιθανώς συμβολική σημασία αποτροπαϊκού ή καθαγιαστικού χαρακτήρα. Ο δεύτερος είναι ηθικός ή δηλωτικός της πατρωνίας, διότι αυτά τα αντικείμενα είναι συνήθως δωρεές ευυπόληπτων ατόμων και πλουσίων οικογενειών. Με την δωρεά σε ένα θρησκευτικό ή δημόσιο κτίριο, το όνομά τους ισχυροποιείται και η κοινότητα υποστηρίζεται.
Η παράδοση των εντοιχισμένων κεραμικών πιάτων στο Αιγαίο κατά τη 2η χιλιετία μ.Χ.
Η χερσόνησος του Άθου αποτελεί το μεγαλύτερο συγκρότημα ιερών ορθόδοξων κτισμάτων στην Ελλάδα. Ο J. Carswell παρατηρεί το 1966 ότι από το α΄ μισό της 2ης χιλιετίας επιβιώνουν πολύ λίγα κεραμικά, διότι η Ανατολική Ρωμαϊκή [Βυζαντινή] παράδοση της ενσωμάτωσης εφυαλωμένων κεραμικών αντικειμένων δεν ήταν διαδεδομένη στον Άθω. Μας παραθέτει όμως πολυάριθμα παραδείγματα από τον 16ο αι. και τονίζει ότι μόνο μετά το β’ μισό του 17ου αι. τα αντικείμενα αυτά προέρχονται από απευθείας αναθέσεις χριστιανών πατρόνων. Ως τότε αγοράζονταν κυρίως από την αγορά της Constantinople/Κωνστανινούπολης.
Η προέλευση των κεραμικών ποικίλει. Προέρχονται από το Iznik/Νίκαια (16-17ου), την Kütahya/Κιουτάχεια (18ου), το Pezzaro, την Apulia και τη Liguria (mayolica του 17-18ου), το Delft της Ολλανδίας (boerendelftsch του 18ου), την Αγγλία, την Ισπανία, την Περσία, την Κίνα, καθώς και την Ιαπωνία. Τα πιάτα είναι εφυαλωμένα, τα περισσότερα πολύχρωμα και απεικονίζουν ανθικά σχέδια με φύλλα, άνθη, φρούτα, αραβουργήματα, ζώα, όπως ψάρια και αετούς, αφαιρετικού τύπου διακοσμητικά ή εικονιστικά μοτίβα, καθώς και νατουραλιστικές απεικονίσεις της φύσης και επιγραφές.
Σε μονές στα Μετέωρα παρατηρούνται επίσης εντοιχισμένα εφυαλωμένα πιάτα, κυρίως σε κόγχες πάνω από τις καμάρες στους εξωτερικούς διαδρόμους. Τα περισσότερα προέρχονται από το Iznik/Νίκαια. Εντοιχισμένα πιάτα βρίσκουμε και στις εκκλησίες του Πηλίου, όπως στον Ιερό Ναό της Αγίας Μαρίνας του 16ου αι. στον Κισσό, καθώς και της Αγίας Κυριακής και του Αγίου Γεωργίου στη Ζαγορά του 18ου αι. Τα πιάτα προέρχονται από το Iznik/Νίκαια, το Çanakkale και το Montelupo της Ιταλίας.
Η παράδοση της εντοίχισης των πιάτων σε εκκλησίες παρατηρείται σε όλη την ενδοχώρα, καθώς και στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, όπως στην εκκλησία της Παναγίας στη Σκόπελο, του Αγίου Νικολάου στο Καμίνι της Ύδρας, του Αγίου Νικολάου στη Σαλαμίνα, της Παναγίας Κεχριάς στη Χίο, της Παναγίας Κανακαριάς στη Λυθράγωνη Κύπρου. Στην Κρήτη βρίσκουμε επίσης εκατοντάδες εκκλησίες με εντοιχισμένα κεραμικά, τα οποία χρονολογούνται από τον 12ο και 13ο αι. Τα περισσότερα εξ’ αυτών έχουν ιταλική προέλευση, δευτερευόντως ισπανική και βυζαντινή, καθώς και συριακή, αιγυπτιακή και κυπριακή.
Τα αρχαιότερα παραδείγματα εντοιχισμένων πιάτων βρίσκονται στην Πελοπόννησο και στη Στερεά Ελλάδα, ανάγονται στον 11ο αι. και προέρχονται από την Ιταλία και το Μάγκρεμπ. Τα παλαιότερα φαίνεται πως είναι η Σωτείρα Λυκοδήμου και ο Άγιος Θεόδωρος στην Αθήνα. Άλλα, εξίσου παλαιά, παρατηρούνται στον Άγιο Γεώργιο στη Βοιωτία, στην Αγία Μονή στην Αρεία Αργολίδας, στην Παναγία Καθολική Γαστούνης στην Ηλεία και στην Παναγία της Μέρμπακα, στην Αργολίδα. Υπάρχουν εκατοντάδες άλλες εκκλησίες με εντοιχισμένα πιάτα αλλά ο χώρος δε μας επιτρέπει να τα παρουσιάσουμε.
Τα αέναα ταξίδια των κεραμικών στην αρχαιότητα
Οι απαρχές της τοποθέτησης των εντοιχισμένων κεραμικών πιάτων σε εκκλησιαστικά μνημεία στην περιοχή του Αιγαίου παρατηρούνται ήδη από την αυγή της 2ης χιλιετίας μ.Χ. Την εποχή εκείνη η αλληλεπίδραση των Χριστιανών [Ρωμαίων/Λατίνων και Βυζαντινών] και Μουσουλμάνων [Σουννιτών και Σιιτών] ήταν γεγονός.
Στον τομέα της τέχνης και της κουλτούρας μεταξύ του 11ου και του 13ου αι. εντοπίζουμε σημαντικές πληροφορίες ως προς την τοπικότητα και την ταυτότητα μεταξύ των κυρίων κέντρων της Μεσογείου. Οι διαδρομές, κυρίως θαλάσσιες, που σχηματίστηκαν κατά την Αρχαιότητα και την Ύστερη Αρχαιότητα χάρη στη Ρωμαϊκή και Ελληνιστική κληρονομιά ενεργοποιήθηκαν και οι πόλεις και τα λιμάνια της Μεσογείου, όπως η Κωνσταντινούπολη, το Κάιρο, η Κόρδοβα και το Παλέρμο άνθισαν και συναγωνίστηκαν μεταξύ τους.
Στο ναυάγιο του Serçe Limanı κοντά στη Ρόδο το 1025 βρίσκουμε νομίσματα, κοσμήματα, και αντικείμενα κεραμικής, όπως βυζαντινούς αμφορείς και φατιμιδικά εφυαλωμένα κεραμικά από την Αίγυπτο και τη Συρία, αποδεικνύοντας την κυκλοφορία των χειροτεχνιών στην Μεσόγειο. Η ίδια η εντοίχιση των κεραμικών (bacini) σε εκκλησίες φαίνεται να μεταφέρεται από την Κάτω Ιταλία στην περιοχή του Αιγαίου. Η πρακτική αυτή αποτελεί παράδοση για τη Μεσόγειο και δη το Αιγαίο, η οποία διατηρείται 1.000 χρόνια φτάνοντας ως τις μέρες μας.