|| Ιστορικά και άλλα σημειώματα ||
Του Ζήση Α. Βαπορίδη
Η υποτιθέμενη Οικία Μεχμέτ Αλή Πασά
Φωτογραφημένο στις αρχές του 19ου αιώνα: πριν από κάθε επέμβαση αναπαλαίωσης, κατεδάφισης των πέριξ κτισμάτων, εκσκαφή, εκβάθυνση και διαμόρφωση των νέων επιπέδων για την προφύλαξη, διάσωση και ανάδειξη της οικοδομής…
Η εντοιχισμένη πλάκα στον αναλημματικό του κήπου τοίχο προ της (καγκελόφραχτης σκάλας της) εισόδου, γράφει:
Αυτό το [κτίριο] είναι μεταξύ των έργων φιλανθρωπίας που ο χορηγός των ευαγών ιδρυμάτων, αυτός που επιθυμούσε να αποκτήσει υψηλές θέσεις, αυτός που έχει λάβει την συμπόνια του Θεού, ο αποθανών, ο μαχητής της πίστης (Gâzî), ο Προσκυνητής στη Μέκκα (Hacı), ο Mehmed Ali Paşa. Cemaziel–ahir, 1300 (9 Απριλίου 1883 – 8/5/ 1883).
Αυτή η επιγραφή που τοποθετήθηκε περίπου τριάντα πέντε χρόνια μετά τον θάνατο του Mehmed Ali Paşa, είναι το λιγότερο προβληματική. Βρίσκεται σε έναν αναλημματικό τοίχο του κήπου της οικίας που ταυτίζεται στην Καβάλα σήμερα ως η κατοικία του. Αντί ωστόσο να κατονομάζει το κτήριο ως τέτοιο, η επιγραφή απλά το ταυτίζει ως “ένα από τα έργα φιλανθρωπίας του” (òayr Àtındandur).
Ως τέτοιο, ξεκαθαρίζει πως ήταν πράγματι τμήμα του ευαγούς ιδρύματος στην Καβάλα, αλλά σε καμία περίπτωση δεν δηλώνει πως ήταν ποτέ σπίτι του. Καθώς, όπως έχει σημειωθεί παραπάνω, όλες οι ενδείξεις συγκλίνουν στο γεγονός πως η άμεση οικογένεια στην οποία γεννήθηκε ο Mehmed Ali είχε περιορισμένες δυνατότητες. Αντίθετα, το υπό συζήτηση κτήριο ανήκε προφανώς σε μιαν εύπορη οικογένεια.
Σήμερα, υπάρχει ένα θρύλος στην Καβάλα που το ταυτίζει με την κατοικία του Οθωμανού κυβερνήτη της πόλης. Από το μέγεθός της, όμως, η Καβάλα δεν είχε ποτέ έναν Οθωμανό κυβερνήτη.
Αντιθέτως, είχε τόσο ένα çorbacı (διοικητή της φρουράς των Γενιτσάρων που είχε έδρα την ακρόπολη της πόλης) όσο και ένα müte-sellim (αναπληρωτή lieutenant-διοικητή και τοπικό ειπράκτορα φόρων και της δεκάτης).
Για τους κατοίκους της πόλης, αυτοί ίσως να φάνταζαν ως οι υψηλότεροι αξιωματούχοι, αντιπρόσωποι της κεντρικής κυβέρνησης στην πόλη.
Στα νεανικά χρόνια του Mehmed Ali αυτές τις θέσεις κατέλαβε ο πατέρας της μητέρας του, ο Çorbacı, Hüseyin Ağa, που υπηρέτησε επίσης και ως mütesellim, ή κατά τόπον αντιπρόσωπος της Διοικητής της Θεσσαλονίκης, της επαρχίας στην οποία υπαγόταν η Καβάλα και αυτή θα μπορούσε να ήταν η κατοικία του.
Σε αυτήν την περίπτωση λοιπόν, η σχέση του με το Mehmed Ali ίσως να προέρχεται από το γεγονός πως είχε υπάρξει το σπίτι του παππού του από την πλευρά της μητέρας του, του de facto διοικητή της πόλης όταν ο ίδιος μεγάλωνε.
Μια δεύτερη προέλευση για τη σχέση του Mehmed Ali με το σπίτι, ίσως να ήταν πως το ακίνητο ανήκε αρχικά στον Tosun Ağa, ένα θείο από την πλευρά του πατέρα του, ο οποίος επίσης υπηρέτησε κάποια στιγμή ως mütesellim στην Καβάλα.
Αυτός ήταν ο συγγενής, για τον οποίο ο Mehmed Ali συχνά υποστήριζε λανθασμένα πως τον είχε αναθρέψει μετά τον θάνατο των γονέων του.
Ενώ, όπως έχει συζητηθεί παραπάνω, γνωρίζουμε πως δεν ήταν στην πραγματικότητα ορφανός στην παιδική του ηλικία, ο ισχυρισμός του πως είχε ανατραφεί από το θείο του Tosun Ağa υποδηλώνει μια στενή σχέση με αυτόν το συγγενή. Φαίνεται πιθανόν πως κάποια στιγμή, είτε από κληρονομιά είτε με αγορά, ο Mehmed Ali απέκτησε το ακίνητο και το έκανε τμήμα του vakıf (εαυγές ίδρυμα), καταχωρώντας το έτσι μεταξύ των φιλανθρωπικών του έργων.
Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως αυτό συνέβη με την ευκαιρία της επιστροφής του στη γενέθλια πόλη, δηλαδή τον Αύγουστο του 1846, καθοδόν για την επίσκεψη του στο σουλτάνο Abdülmecid στην πρωτεύουσα.
Δεν χρειάζεται πολύ φαντασία για να υποθέσουμε πως μετά από τέσσερις σχεδόν δεκαετίες ως κυβερνήτης της Αιγύπτου ο Mehmed Ali Paşa θα ήθελε να επιστρέψει στην πατρίδα του με εντυπωσιακό τρόπο.
Καθώς θα θυμόταν το σπίτι, ως ένα από τα ωραιότερα στην πόλη, μάλλον θα το αγόρασε και θα το αποκατέστησε εκείνη την εποχή και θα προετοίμασε για την παραμονή του στην πόλη.
Αυτό θα βοηθούσε να κατανοήσουμε το γεγονός πως στην περιοχή έγινε γνωστό ως το σπίτι του Mehmed Ali Paşa, όπως επίσης και για το γεγονός πως η επιγραφή (kitabe) του 1883 αναφέρει πως ήταν ένα από τα φιλανθρωπικά του έργα (òayr Àtındandur), δηλαδή προσαρτημένο στο ίδρυμα του.
[W. Lowry & I. E. Erünsal: σ. 119, απόδοση από τα αγγλικά Μ. Λυχούνα.]
Από προικοσύμφωνα και διαθήκες των χριστιανών κατοίκων του «μαχαλά» 1890-1910, σταχυολογήθηκαν ονόματα μερικών οικογενειών που κατείχαν ακίνητα στη περιοχή. «Αθανάσιος Ιωαννίδης, γραμματεύς Ιεράς Μητροπόλεως Καβάλας.
Οικία Θεοδ. Ι. Φέσσα, οικογενείας δεκαετιών κατοίκων του Μαχαλά.
Ιωάννης Π. Αγαπητός και οι αδελφές του Χαρίκλεια Στεργίου και Ασπασία Αριστείδου σε οικία στον Μαχαλά, σύνορα με οικίες των Αθανασίου Αγαπητού, Μανώλη Χασάπη, Αποστόλου Πατρίκη και Χατζή Ισαάκ. Οικία Πέτρου Χρυσοχόου στον Μαχαλά. Οικία στον Μαχαλά, σύνορα με οικία Γαρουφαλλιάς Νικολάου Παυλίδου, με οικία Θεοδώρας Νικολάου Παυλίδου, με οικία Μαγδαληνής Μαυρουδή χήρας Δημητρίου Βασιλειάδη. Οικία στον Μαχαλά σύνορα με δρόμο, με οικία Αποστόλου Σαραφούδη, Χριστοδούλου Σωτηρίου και Ινχσάν Εφέντη.
Ἒνγραφον Ἐνοικηαστήριον διὰ τὸ ὁσπίτιον τῆς ἐκκλησίας τῆς 20ής7βρίου 1876.
† Διά τοῦ παρόντος ἐνγράφου δηλοποιοῦμεν ὃτι Κ. Μιχαήλ Κωνστ# καί Κωνσταντῖνος Γεωργ#ἐπίτροποι τῆς ἂνω ἐκκλησίας τῆς Κοιμήσεως Θεοτόκου ἐνοικιάζουν τό ὁσπίτιον τῆς ἐκκλησίας τό ὁποῖον εὑρίσκετο εἰς τὸ μεσοχώριον συνορευόμενον μετά τῆς Μαγδαλινῆς εἰς τόν Κύριον Ἰωάννην Ἀναστασίου Ντερμεντζῆ δι’ ἓν ἒτος ἀπό σήμερον διά γρόσια 300 τριακόσια τρεχούμενα τά ὁποῖα θά πληρόνονται εἰς κάθε τριμηνίαν τό άνάλογον. Διό γίνεται τό παρόν ἒγγραφον πρός ἀσφάλειαν τῶν δύο μερῶν καί σφραγίζεται μέ τήν σφραγίδα τῆς ἐκκλησίας καί εἰς ἒνδειξιν ὑποφένομεν.
Τῇ 20: 7βρ.# 1876 Καβάλλᾳ. Ἰωάννης Ἀθανασίου ὑπόσχομε τά ἂνωθεν».
Το «Μεσοχώρι» αναφέρεται και στη σελίδα 174 Α΄ του Κώδικα 1864-1889, 20/9/1876.