Του Βασίλη Τσιάντου
Εισαγωγή
Στο προηγούμενο άρθρο «Πολιτική συνέχεια ή ασυνέχεια (Μέρος πρώτο)» [διαβάστε το εδώ] προσπαθήσαμε να απαντήσουμε στο ερώτημα ποιες είναι οι υποχρεώσεις ενός κράτους, ειδικά όταν εναλλάσσονται στην εξουσία κόμματα με εντελώς αντίθετες ιδεολογικές ή πολιτικές θέσεις. Έχει την «υποχρέωση» η νέα κυβέρνηση να τηρήσει τα υπογραφέντα από την προηγούμενη κυβέρνηση ή όχι; Για τον σκοπό αυτό παραθέσαμε τα περισσότερα από τα αποσπάσματα αρχαίων συγγραφέων που αναφέρονται στο περιβόητο δάνειο των Αθηναίων από τους Σπαρτιάτες κατά την διάρκεια της διακυβέρνησης των Αθηνών από τους Τριάκοντα τυράννους και την απόφαση των δημοκρατικών Αθηναίων να επιστρέψουν τα χρήματα.
Φυσικά το θέμα αυτό απασχόλησε και τον μεγάλο φιλόσοφο Αριστοτέλη. Συμπεριλάβαμε στις πηγές για το θέμα την αναφορά του στην «Αθηναίων Πολιτεία», αλλά στη συνέχεια θα αναφερθούμε διεξοδικά στην άποψή του για το θέμα της συνέχειας ή όχι της πόλης. Οι σχετικές εκτενείς αναφορές του βρίσκονται στο έργο του «Πολιτικά».
Ο Αριστοτέλης για τη συνέχεια της πόλης
Ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» στο τρίτο βιβλίο γράφει ότι όποιος ερευνά τα πολιτεύματα μιας πόλης θα πρέπει να ξεκινήσει από το ερώτημα «τι είναι η πόλη». Παρακολουθούμε στη συνέχεια στο κείμενο του Αριστοτέλη την διαλεκτική πορεία της αναζήτησης της απάντησης στο παραπάνω ερώτημα, αλλά και της απάντησης στο επόμενο βασικό ερώτημα «ποιά είναι η φύση του πολίτη». Έτσι, ο Αριστοτέλης καταλήγει τελικά στο ερώτημα «πότε η πόλη έχει την ευθύνη για κάποια πράξη και πότε όχι;» («Πολιτικά, Βιβλίο Γ΄1276a8-9). Δηλαδή, θέτει το ερώτημα που μας απασχολεί στο άρθρο αυτό.
Ο Αριστοτέλης γράφει προσπαθώντας να απαντήσει στο παραπάνω ερώτημα ότι μερικοί δεν θέλουν να εκτελεί η πόλη τις υποχρεώσεις της από υπογεγραμμένες συμβάσεις, διότι ισχυρίζονται ότι δεν τις ανέλαβε η πόλη, αλλά ο τύραννος, για παράδειγμα, ή οι ολιγαρχικοί. Επιπλέον, κάποιοι ισχυρίζονται ότι η εξουσία κατελήφθη με την δύναμη και άλλοι ότι δεν φρόντιζε το καθεστώς ή το κόμμα για το κοινό καλό! Παρομοίως, και στις πόλεις με δημοκρατικό πολίτευμα, εάν η κυβερνούσα παράταξη δεν κυβερνά σύμφωνα με το κοινό καλό, πρέπει να λεχθεί ότι οι πράξεις μίας τέτοιας διακυβέρνησης έγιναν από την πόλη, όπως και οι πράξεις των ολιγαρχικών η των τυράννων. Έτσι, καταλήγει ο Αριστοτέλης στο ερώτημα «πότε χρη λέγειν την πόλιν είναι την αυτήν ή μη την αυτή αλλ’ ετέραν;». Δηλαδή, πότε πρέπει να λέμε ότι η πόλη είναι η ίδια και πότε ότι μεταβλήθηκε και έγινε μία άλλη;
Πριν περάσουμε στο τελευταίο ερώτημα ας δούμε μερικές αναφορές στο τρίτο βιβλίο των Πολιτικών του Αριστοτέλη από σελίδες στο διαδίκτυο που λειτουργούν ως βοηθήματα για μαθητές Λυκείου και Πανεπιστημίου στις ΗΠΑ. Στην σελίδα https://www.coursehero.com/lit/Politics/book-3-chapters-1-10-summary/, γράφεται ότι «some dispute whether citizenship is determined justly. When a democracy replaces a tyranny or an oligarchy, who should become a citizen? To answer this question, Aristotle says, it is important to know the space the city occupies and where people live within the city. A city remains the same even if regimes change». Δηλαδή, μερικοί διαφωνούν με το εάν η ιδιότητα του πολίτη καθορίζεται δίκαια. Όταν η δημοκρατία αντικαθιστά την ολιγαρχία ή την τυραννία, ποιος θα είναι o πολίτης; Για να απαντήσει την ερώτηση αυτή ο Αριστοτέλης λέει ότι είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τον χώρο τον οποίο καταλαμβάνει μία πόλη και που ζουν οι πολίτες μέσα στην πόλη. Μία πόλη παραμένει η ίδια εάν αλλάζει το καθεστώς. Έτσι, η σελίδα αυτή θεωρεί σημαντικό το τελευταίο συμπέρασμα και τονίζει ότι η πόλη παραμένει η ίδια εάν αλλάξει το καθεστώς. Επομένως, αντιλαμβανόμαστε ότι η πόλη/Κράτος έχει συνέχεια ακόμη και αν αλλάξει το καθεστώς. Πόσο μάλιστα εάν έχουμε εναλλαγή κομμάτων σε ένα δημοκρατικό καθεστώς, όπως η ελληνική περίπτωση σήμερα.
Η δεύτερη αναφορά είναι από την σελίδα https://www.gradesaver.com/aristotles-politics/study-guide/summary-book-iii, η οποία αναφέρει για το τρίτο κεφάλαιο τα εξής, «The question is often raised regarding when a city as a whole actually performed action, particularly when it is a question of whether the city has a duty to fulfill public agreements after a change of regime. The deeper issue at stake in this question is what it means for a city to change. One possible criteria to look at is location, but that is rather superficial. A more serious consideration is whether a city remains the same even though its inhabitants change through birth and death. The answer is that one can only really decide whether the city is the same by looking at the regime. As long as the regime stays the same, the city is bound to uphold its commitments». Δηλαδή, επανέρχεται συχνά η ερώτηση εάν μία πόλη έκανε μία πράξη σαν σύνολο, ειδικότερα εάν υπάρχει το ερώτημα της υποχρέωσης εκπλήρωσης δημοσίων συμφωνιών μετά την αλλαγή καθεστώτος. Το βαθύτερο ζήτημα που διακυβεύεται σε αυτό το ερώτημα είναι τι σημαίνει ότι αλλάζει μία πόλη. Ένα πιθανό κριτήριο για να εξετάσουμε αυτό το ερώτημα είναι ο χώρος της πόλης, αλλά αυτό είναι επιφανειακό. Μία πιο σοβαρή θεώρηση είναι εάν η πόλη παραμένει η ίδια, ακόμη και αν οι κάτοικοί της αλλάζουν, μέσα και από την γέννηση και τον θάνατό τους. Η απάντηση είναι ότι κάποιος μπορεί πραγματικά να αποφασίσει εάν πόλη είναι η ίδια κοιτάζοντας το καθεστώς. Όσο καιρό παραμένει το καθεστώς ίδιο, η πόλη δεσμεύεται να τηρήσει τις συμφωνίες της». Με λίγα λόγια, η σελίδα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι μία πόλη δεσμεύεται να τηρήσει τις συμφωνίες μόνο στην περίπτωση κατά την οποία η πόλη δεν άλλαξε καθεστώς. Έστω και με αυτή την παρερμηνεία του νοήματος του Αριστοτέλη είναι σημαντικό ότι η σελίδα αυτή, όπως και η παραπάνω περιέχει περίληψη κάθε κεφαλαίου του τρίτου βιβλίου των Πολιτικών του Αριστοτέλη. Το ίδιο φυσικά κάνουν και για τα υπόλοιπα βιβλία του έργου αυτού. Ο λόγος; Πιστεύω ότι έγκειται όχι μόνο στην ανάγκη που έχουν οι μαθητές και φοιτητές να περάσουν το συγκεκριμένο μάθημα, αλλά και στην κατανόηση εκ μέρους των δημιουργών του εκπαιδευτικού συστήματος των ΗΠΑ ότι ο εκπαιδευμένος πολίτης είναι καλύτερος πολίτης από τον απαίδευτο πολίτη!
Από την άλλη πλευρά στην Ελλάδα, στο μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών – Φιλοσοφικός Λόγος στην Γ΄ Λυκείου, στο σχολικό βιβλίο υπάρχει αναφορά στα Πολιτικά του Αριστοτέλη, αλλά από το τρίτο βιβλίο έχουν επιλεγεί άλλα ερωτήματα. Ίσως θα μπορούσε να παρεμβληθεί μία περίληψη και με τα υπόλοιπα ερωτήματα, που περιέχονται στο έργο αυτό, ώστε αν κάποιος επιθυμεί να διερευνήσει περαιτέρω να γνωρίζει τι άλλα ερωτήματα απασχόλησαν τον Αριστοτέλη.
Επιστρέφοντας στα Πολιτικά του Αριστοτέλη, κλείνοντας το τρίτο κεφάλαιο του τρίτου βιβλίου, για να μην βγάλει κάποιος λανθασμένο συμπέρασμα ο μεγάλος φιλόσοφος αναφέρει ρητά ότι «εἰ δὲ δίκαιον διαλύειν ἢ μὴ διαλύειν, ὅταν εἰς ἑτέραν μεταβάλῃ πολιτείαν ἡ πόλις, λόγος ἕτερος». Δηλαδή, άλλο είναι το ζήτημα εάν είναι σωστό το να εκτελεί η πόλη τις αναληφθείσες υποχρεώσεις της ή να μην τις εκτελεί μετά από την μεταβολή του πολιτεύματος. «Το πολίτευμα», κατά τον Αριστοτέλη, «αποτελεί βασικό καθοριστικό παράγοντα της ταυτότητας της πόλης, αλλά όχι τον αποκλειστικό και ανήκει στα μεταβλητά στοιχεία της πόλης». Στα σταθερά στοιχεία της πόλης ανήκουν ο τόπος και οι άνθρωποι. Επομένως, η «πόλη» οφείλει να τηρεί τις αναληφθείσες συμφωνίες της με οποιαδήποτε μεταβολή.
Αξίζει να μελετήσει όποιος ενδιαφέρεται περισσότερο τα σχόλια του Βενιαμίν Τζόβετ στην μετάφρασή του των Πολιτικών του Αριστοτέλη.
Επίλογος
Ολοκληρώνοντας το άρθρο αυτό (μέρος πρώτο και δεύτερο), θα ήθελα να τονίσω ότι σκοπός του ήταν να απαντηθεί το ερώτημα/απορία, εάν η πόλη/Κράτος έχει συνέχεια ή υπάρχουν και σημεία ασυνέχειας; Έτσι, στο πρώτο μέρος εξιστορήσαμε τα του δανείου των ολιγαρχικών Αθηναίων από τους Λακεδαιμονίους και την αποπληρωμή του από τους δημοκρατικούς Αθηναίους. Η συμπεριφορά των δημοκρατικών Αθηναίων δείχνει ότι υπήρχε η πεποίθηση ότι η πόλη/Κράτος έχει συνέχεια και επομένως όποια συμφωνία υπογράφεται από οποιαδήποτε διακυβέρνηση/κόμμα/παράταξη, η πόλη/Κράτος οφείλει να την σεβαστεί.
Ενώ, στο δεύτερο μέρος αναφερθήκαμε στο τρίτο βιβλίο των Πολιτικών του Αριστοτέλη, όπου διερευνά την φύση της πόλης, του πολίτη και την τήρηση των δεσμεύσεων της πόλης. Ο μεγάλος φιλόσοφος δέχεται ότι η πόλη πρέπει να τηρεί τις δεσμεύσεις της ακόμη και όταν μεταβάλλεται. Το βασικό ερώτημα του άρθρου είναι διαχρονικό και περισσότερο σύγχρονο από ποτέ, ειδικά για την σημερινή Ελλάδα, οπότε πρέπει να το έχουμε όλοι κατά νου, πολίτες και πολιτικοί.
O Βασίλης Τσιάντος είναι Αντιπρόεδρος της Αρχής Διασφάλισης της Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση (ΑΔΙΠ) και Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος (πρώην ΤΕΙ ΑΜ-Θ)