Αφορμή για τη σύνταξη αυτού του άρθρου, το οποίο δεν συνιστά νομικό πόνημα αλλά μια απλή παράθεση ορισμών, ήταν μια παλαιή μεν, επίκαιρη δε δήλωση του πρώην Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών Κόφι Ανάν: «Η ελπίδα μας είναι ότι, τιμωρώντας τους ενόχους, το ΔΠΔ θα δώσει λίγη παρηγοριά στα επιζώντα θύματα και στις κοινότητες που είχαν γίνει στόχος. Ακόμα πιο σημαντικό, ελπίζουμε ότι θα αποτρέψει μέλλοντες εγκληματίες πολέμου και θα φέρει πιο κοντά την ημέρα όπου κανείς αρχηγός, κανένα Κράτος, καμιά χούντα και κανένας στρατός οπουδήποτε δεν θα είναι ικανοί να καταχρώνται τα ανθρώπινα δικαιώματα ατιμωρητί».
Σήμερα, που δίπλα μας εξελίσσεται πόλεμος, με εικόνες στο διαδίκτυο νεκρών ή τραυματισμένων παιδιών, η αρθρογράφηση αυτή με αναφορά στους όρους «Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο, Σύμβαση της Γενεύης, Εγκλήματα Πολέμου, Εγκλήματα κατά της Ανθρωπότητας, Γενοκτονία και Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο», προσδοκά να δώσει αφορμή για περαιτέρω έρευνα και γνώση.
Ο πόλεμος υπάρχει από τότε που δημιουργήθηκε ο άνθρωπος και ενδυναμώθηκε από τότε που ο άνθρωπος δημιούργησε κράτη. Ο πόλεμος, είτε είναι δίκαιος είτε άδικος, είτε συμβατικός είτε σύγχρονος, είτε επεκτατικός είτε αμυντικός, στο πέρασμά του εξολοθρεύει και εξαφανίζει αδιάκριτα κάθε ανθρώπινη υπόσταση. Έτσι, από πολύ νωρίς γεννήθηκε η ανάγκη να δημιουργηθούν κανόνες διεξαγωγής του πολέμου, με σκοπό την προστασία του άμαχου πληθυσμού, των τραυματιών, των ευάλωτων ομάδων, αλλά επιπλέον και για να αποτραπεί η χρήση χημικών ή βιολογικών όπλων κ.ά., καθώς και οι καταστροφικές μέθοδοι πολέμου όπως η λιμοκτονία του άμαχου πληθυσμού. Κυρίως όμως για να αποτραπούν μέθοδοι ολοσχερούς καταστροφής, δηλαδή πολεμικών πράξεων που αντιβαίνουν στην αρχή της αναλογικότητας. Η ανάγκη αυτή γέννησε το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο (Δ.Α.Δ.) ή Δίκαιο του Πολέμου (jus in bello).
Ιστορικά οι κανόνες διεξαγωγής του πολέμου εξελίσσονται με το πέρασμα των αιώνων. Τέτοιους κανόνες συναντάμε στη «Δίκη των Αργινουσών», όπου τιμωρήθηκαν με θάνατο οκτώ Αθηναίοι Στρατηγοί διότι στη ναυμαχία με τη Σπάρτη το 406 π.Χ. δεν διέσωσαν ναυαγούς και δεν περισυνέλεξαν νεκρούς συμπολεμιστές τους, ενώ και ο Όμηρος στην «Ιλιάδα» περιγράφει την έκκληση του Πρίαμου, Βασιλιά της Τροίας, προς τον Αχιλλέα, να παραλάβει τη σωρό του νεκρού υιού του, Έκτορα, ώστε να τον ενταφιάσει με τις αρμόζουσες σε υιό Βασιλέως τιμές, αίτημα που όχι μόνον έγινε δεκτό, αλλά ο Αχιλλέας πρωτοστάτησε στην κατάπαυση των εχθροπραξιών για όσο διάστημα θα διαρκούσε η τελετή της ταφής του αντιπάλου του.
Το γεγονός που σηματοδότησε, από νομική άποψη, την εφαρμογή του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου είναι αυτό που περιγράφει στον βιβλίο του «Μια Ανάμνηση από το Σολφερίνο» ο Ερρίκος Ντυνάν. Συγκεκριμένα, περνώντας το 1859 από το Σολφερίνο στην Βόρεια Ιταλία έγινε μάρτυρας μιας ένοπλης σύρραξης ανάμεσα σε Γαλλία και Αυστρία, απόρροια της οποίας ήταν στο πεδίο μάχης να πεθάνουν 37.000 άνθρωποι. Πολλοί μάλιστα απ’ αυτούς ξεψύχησαν, διότι δεν υπήρχε κανείς για να τους προσφέρει ιατρική βοήθεια.
Έτσι λοιπόν, όταν επέστρεψε στη Γενεύη έγραψε το παραπάνω βιβλίο στο οποίο διατύπωσε δύο ιδέες που λίγο αργότερα, τα έτη 1863-1864, έκανε πραγματικότητα, με τη βοήθεια του πρωτεργάτη νομικού Guillaume–Henri Dufour. Αρχικά συστάθηκε μια επιτροπή που είχε σκοπό την ίδρυση εθελοντικών επιτροπών βοήθειας προς τους τραυματίες πολέμου και ταυτόχρονα καλούσε τα κράτη να υπογράψουν συμφωνία για την προστασία και παροχή βοήθειας σε τραυματίες και τους ασθενείς στο πεδίο της μάχης. Η επιτροπή αυτή εξελίχθηκε στον σημερινό Ερυθρό Σταυρό. Θα συνιστούσε παράλειψη να μην αναφέρω ότι ο Ερρίκος Ντυνάν έλαβε το πρώτο Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης το 1901.
Έκτοτε ακολούθησαν τέσσερις (4) συμβάσεις που περιελάμβαναν κανόνες Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου και συγκεκριμένα οι αποκαλούμενες ως «Συμβάσεις της Γενεύης του 1949», οι οποίες είχαν ως αντικείμενο: α) την προστασία των τραυματιών και ασθενών σε εκστρατεία, β) τη βελτίωση της τύχης των τραυματιών, ασθενών και ναυαγών των κατά θάλασσα ενόπλων δυνάμεων, γ) τη μεταχείριση των αιχμαλώτων πολέμου και δ) την προστασία του αμάχου πληθυσμού εν καιρώ πολέμου, τις οποίες η χώρα μας ενσωμάτωσε σταδιακά από το 1955.
Οι φρικαλεότητες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οδήγησαν τα Ηνωμένα Έθνη σε μια μακρά και πολύχρονη συζήτηση με σκοπό τη δημιουργία ενός Μόνιμου Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Η Δίκη της Νυρεμβέργης με κατηγορούμενους τους Γερμανούς Εθνικοσοσιαλιστές Εγκληματίες Πολέμου αποτέλεσε σταθμό για τη δημιουργία του γνωστού σήμερα Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου που εδρεύει στην Χάγη, τη σύσταση του οποίου συμφώνησαν τελικά το 1998 στη Ρώμη 120 κράτη.
Μέχρι τότε οι δράστες των εγκλημάτων πολέμου δικάζονταν από διεθνή ποινικά δικαστήρια που συστήνονταν κατά περίπτωση (ad hoc), όπως στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας και της Ρουάντας.
Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο δικάζει τα εξής εγκλήματα: α) το έγκλημα της γενοκτονίας, β) τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, γ) τα εγκλήματα πολέμου και δ) το έγκλημα της επίθεσης.
Ως Γενοκτονία ορίζεται οποιαδήποτε από τις ακόλουθες πράξεις οι οποίες διαπράττονται με την πρόθεση καταστροφής, εν όλω ή εν μέρει, μιας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας, ως τέτοιας: α) Ανθρωποκτονία με πρόθεση μελών της ομάδας, β) Πρόκληση βαρείας σωματικής ή διανοητικής βλάβης σε μέλη της ομάδας, γ) Με πρόθεση επιβολή επί της ομάδας συνθηκών ζωής υπολογισμένων να επιφέρουν τη φυσική καταστροφή της εν όλω ή εν μέρει, δ) Επιβολή μέτρων που σκοπεύουν στην παρεμπόδιση των γεννήσεων εντός της ομάδας και (ε) Δια της βίας μεταφορά παιδιών της ομάδας σε άλλη ομάδα.
Ως Εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας ορίζονται οποιεσδήποτε από τις ακόλουθες πράξεις όταν διαπράττονται ως μέρος ευρείας και συστηματικής επίθεσης που κατευθύνεται κατά οποιουδήποτε αμάχου πληθυσμού, εν γνώσει της επίθεσης: α) Ανθρωποκτονία με πρόθεση, β) Εξόντωση, γ) Υποδούλωση και δ) Εκτόπιση ή βίαιη μετακίνηση πληθυσμού.
Ως Εγκλήματα πολέμου ορίζονται οποιαδήποτε από τις ακόλουθες πράξεις κατά προσώπων ή περιουσίας προστατευόμενων κατά τις διατάξεις της Σύμβασης της Γενεύης: α) Σοβαρές παραβιάσεις των Συμβάσεων της Γενεύης, (β) Άλλες σημαντικές παραβιάσεις των νόμων και εθίμων που εφαρμόζονται στις διεθνείς ένοπλες συρράξεις συγκεκριμένα οποιαδήποτε από τις ακόλουθες πράξεις: (i) Επιθέσεις με πρόθεση κατευθυνόμενες κατά του αμάχου πληθυσμού ως τέτοιου ή εναντίον αμάχων ατομικά, οι οποίοι δεν λαμβάνουν άμεσα μέρος στις εχθροπραξίες […], γ) Στην περίπτωση ένοπλης σύρραξης μη διεθνούς χαρακτήρα, σημαντικές παραβιάσεις του κοινού άρθρου 3 των τεσσάρων Συμβάσεων της Γενεύης της 12ης Αυγούστου 1949, και συγκεκριμένα οποιαδήποτε από τις ακόλουθες πράξεις οι οποίες διαπράττονται κατά προσώπων που δεν λαμβάνουν ενεργό μέρος στις εχθροπραξίες, συμπεριλαμβανομένων και μελών των ενόπλων δυνάμεων που έχουν παραδώσει τα όπλα και εκείνων που ετέθησαν εκτός μάχης λόγω ασθένειας, τραυμάτων, κράτησης ή άλλης αιτίας: (i) Βία ασκούμενη κατά της ζωής και του προσώπου, ιδίως κάθε είδους ανθρωποκτονία με πρόθεση, ακρωτηριασμός, απάνθρωπη μεταχείριση και βασανιστήρια (ii) Προσβολές κατά της προσωπικής αξιοπρέπειας, ιδιαίτερα η ταπεινωτική και εξευτελιστική μεταχείριση […], δ) Η παράγραφος 2(γ) εφαρμόζεται επί ενόπλων συρράξεων μη διεθνούς χαρακτήρα και επομένως δεν εφαρμόζεται σε καταστάσεις εσωτερικών αναταραχών και εντάσεων, όπως ταραχές, μεμονωμένες και σποραδικές πράξεις βίας ή άλλες πράξεις παρόμοιας φύσης, ε) Άλλες σημαντικές παραβιάσεις των νόμων και εθίμων που εφαρμόζονται σε ένοπλες συρράξεις μη διεθνούς χαρακτήρα, εντός του καθιερωμένου πλαισίου του διεθνούς δικαίου και, συγκεκριμένα, οποιαδήποτε από τις ακόλουθες πράξεις: (i) Επιθέσεις με πρόθεση κατευθυνόμενες κατά του αμάχου πληθυσμού ως τέτοιου ή εναντίον αμάχων ατομικά οι οποίοι δεν λαμβάνουν άμεσα μέρος στις εχθροπραξίες […], στ) Η παράγραφος 2 (ε) εφαρμόζεται σε ένοπλες συρράξεις μη διεθνούς χαρακτήρα και επομένως δεν εφαρμόζεται σε καταστάσεις εσωτερικών αναταραχών και εντάσεων όπως ταραχές, μεμονωμένες και σποραδικές πράξεις βίας ή άλλες πράξεις παρόμοιας φύσης. Εφαρμόζεται σε ένοπλες συρράξεις που λαμβάνουν χώρα στο έδαφος μιας χώρας όταν υπάρχει παρατεταμένη ένοπλη σύρραξη μεταξύ κυβερνητικών αρχών και οργανωμένων ενόπλων ομάδων ή μεταξύ τέτοιων ομάδων».
Ο πόλεμος, χωρίς καμία απολύτως αμφιβολία, ανεξαρτήτως του αιτίου που τον προκαλεί, μόνον δεινά επιφέρει. Όπως πολύ εύστοχα και παραστατικά περιγράφει ο ποιητής Τάσος Λειβαδίτης:
Αν θέλεις να λέγεσαι άνθρωπος,
δεν θα πάψεις ούτε στιγμή να αγωνίζεσαι για την Ειρήνη και το Δίκαιο
Όσο η παγκόσμια ειρήνη αποτελεί απλά και μόνον ένα αίτημα, ο διεθνής ποινικός μηχανισμός για τον έλεγχο και την απόδοση ευθυνών επιβάλλεται να λειτουργεί.
Ο Σταύρος Α. Καϊτατζής είναι δικηγόρος Καβάλας, κάτοχος ΜΔ Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών ΑΠΘ