|| Ιστορικά και άλλα σημειώματα ||
Του Ζήση Α. Βαπορίδη
Χωρίς Κοράνι και σπαθί, δίχως ντουφέκι και Σταυρό,
αλλού κι αλλού βρεθήκαμε σ’ Ανατολή και Δύση.
Ανήμποροι και ορφανά, βαδίζαμε με το στανιό
στων ισχυρών τη διαταγή: μια τιποτένια ‘‘λύση’’…
Ανωνύμου
Έχοντας αναφερθεί σε προηγούμενο σημείωμά μου στο δράμα των Ελλήνων κατά την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923 [διαβάστε το εδώ], θεωρώ πως οφείλω να πράξω το ίδιο και για τους Τούρκους –της Ελλάδος εν γένει και της περιοχής μας ειδικότερα– οι οποίοι βιώσαν αντίστοιχα τον δικό τους ξεριζωμό.
Κρίνω ωστόσο ορθότερο να μιλώ όχι για ‘‘Έλληνες’’ και ‘‘Τούρκους’’, αλλά για χριστιανούς και μουσουλμάνους αντιστοίχως καθώς:
«Το κύριο κριτήριο ανάμεσα στα άτομα που συμπεριλήφθηκαν στην ανταλλαγή, δεν ήταν η φυλή ή η γλώσσα και γι’ αυτό το λόγο ανάμεσα σε όσους αποκαλούνταν Ρωμιοί υπήρχαν και Τούρκοι Ορθόδοξοι Χριστιανοί Γκαγκαούζοι και Καραμανλήδες Ορθόδοξοι που δεν γνώριζαν άλλη γλώσσα εκτός των Τουρκικών, και ανάμεσα στους Μουσουλμάνους που έφυγαν από την Ελλάδα υπήρχαν πέρα από τους Τούρκους και Πομάκοι από τη Δράμα, τη Καβάλα, το Καρατζάοβα (σσ. Αλμωπία) και την Κεσρίγιε (σσ. Καστοριά) που μιλούσαν Βουλγαρικά και Σλαβικά, Βλάχοι που μιλούσαν Ρουμάνικα, Πατριώτες (σσ. Τούρκοι) που μιλούσαν Ρωμέϊκα και Αλβανοί που μιλούσαν τη δική τους γλώσσα.»
‘‘Μια ιστορία νοσταλγίας: Η ανταλλαγή’’, TRGR Dergi-Περιοδικό, τεύχος 2 (Αύγουστος 2015), σσ. 4-7 (σελ. 6)
Οι πρόσφυγες από το Μπερεκετλή (Δάτο) και των άλλων χωριών του κάμπου, των ακτών του Συμβόλου και της Πιερίας κοιλάδας καθώς και οι ελάχιστοι του Παγγαίου, γέμισαν την ακτή του Κιουτσούκ Ορμάν (μικρό δάσος) μέχρι και τον Αϊ Γιάννη.
Στην παραπάνω φωτογραφία διακρίνεται η συστοιχία των σκηνών καθώς και η συγκέντρωση διάφορων πωλητών ή αγοραστών οι οποίοι πάντα καραδοκούν και εκμεταλλεύονται τους ταλαίπωρους σε παρόμοιες καταστάσεις· ενδεχομένως και κάποιων αργόσχολων.
Από τη χειρόγραφη σημείωση είμαι σε θέση να αναγνωρίσω μόνο τη χρονολογία (1924) και το διπλά υπογραμμισμένο όνομα Καβάλλα, καθώς η υπόλοιπη είναι γραμμένη στα οθωμανικά τουρκικά (με αραβικούς δηλαδή χαρακτήρες). Υπάρχουν και άλλες τέσσερις φωτογραφίες στιγμιότυπων της πόλης μας που φέρουν χειρόγραφες σημειώσεις με τον ίδιο γραφικό χαρακτήρα και ίδιο χρώμα μελάνης (παραθέτω μία εξ αυτών η οποία νομίζω είχε προ καιρού δημοσιευθεί και στην αξιόλογη εφημερίδα Σελίδες Ιστορίας των Παπακοσμά-Σπανούδη).
Οι πρόσφυγες αυτοί δεν ήταν οι μόνοι της περιοχής… Το Καρά Ορμάν (‘‘Μαύρο Δάσος’’, σημερινό Περιγιάλι) το κατέκλυσαν πρόσφυγες από τον κάμπο του Σαρή Σαμπάν (Χρυσούπολη), την Παλιά Καβάλα και από άλλα ορεινά χωριά της Λεκάνης και παρέμειναν στις ακτές ικανό διάστημα, περιμένοντας τα βαπόρια· ξεπουλώντας κατά καιρούς τα χρυσαφικά τους στους Εβραίους σαράφηδες της οδού Κουντουριώτη για να επιβιώνουν.
Οι Μουσουλμάνοι του Τσαϊλεγίκ
Το Τσαϊλεγίκ ή Τσαγλαΐκ (Çayleyik, Çağlayık) είναι το σημερινό χωριό Διπόταμο, βορειοανατολικά της Χρυσούπολης (μετονομάστηκε έτσι το 1926 από τα δυο ποτάμια του που αναβλύζουν από τοπικές πηγές).
Το 1885 στον χάρτη του François Bianconi Carte commerciale de la province de doine (Turquie d’Europe) αναφέρεται ως T h īǵl ïk με πληθυσμό 3.500, ενώ το 1901 στον χάρτη του Στρατιωτικού Γεωγραφικού Ινστιτούτου της Βιέννης Generalkarte von Mitteleuropa (φύλλο 42-41) ως Č gl ik (Čejl k), πλησίον κορυφής 698μ.
Η Απαρίθμησις των κατοίκων των νέων επαρχιών της Ελλάδος του έτους 1913 από την Διεύθυνση Στατιστικής του Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας (1915) καταγράφει στο Τσαϊλαΐκ της Υποδιοικήσεως Σαρή-Σαμπάν (Χρυσουπόλεως) 630 άνδρες και 467 γυναίκες (σύνολο 1.097), ενώ στο Λεξικόν των δήμων, κοινοτήτων και συνοικισμών της Ελλάδος επί τη βάσει της απογραφής του πληθυσμού του έτους 1920 από την ίδια Διεύθυνση (1923) οι κάτοικοι του οικισμού Τσαϊλίκ της κοινότητας Μουντζίνου (σημερινής Λεκάνης) ανέρχονται σε 1.188.
Από το Τσαϊλεγίκ με την ανταλλαγή πήραν τον δρόμο της προσφυγιάς οι μουσουλμάνοι, όπως και οι άμοιροι χριστιανοί της Τουρκίας.
Περί τα χίλια άτομα, καπνοπαραγωγοί και κτηνοτρόφοι, πεζοπόρησαν με τα κάρα τους, διένυσαν τα σαράντα τρία χιλιόμετρα μέχρι την πόλη της Καβάλας και γέμισαν τον θαλάσσιο χώρο του Καρά Ορμάν.
Αργότερα στο λιμάνι της Καβάλας στοιβάχτηκαν σε φορτηγίδες προκειμένου να επιβιβαστούν μαζί με άλλους στα καράβια για το άδηλο ταξίδι…
Η φωτογραφία αυτή εκτός από τον Έλληνα χωροφύλακα, τον ναύτη και τους άμοιρους πρόσφυγες, παρουσιάζει και τμήμα της πόλης με την καπναποθήκη της Mayer στο αριστερό μέρος και τη συνοικία του Αγίου Ιωάννη με τα σπίτια των Γρηγοριάδη, τις δύο καπναποθήκες της εκκλησίας, και το καμπαναριό της. Στο βάθος είναι τα μέγαρα του Ραούλ Χριστοφορίδη και του Τερμεντζή με τον «Ποσειδώνα».
Στη δεύτερη φωτογραφία διακρίνονται αριστερά της αποθήκης Μayer, τα σπίτια του Λεόντιου Πετμεζά, Μπαλάνου, και το «Μπουγιούκ Τσαλκί» (μεγάλος πετρότοπος). Το «Φάληρο», το νοσοκομείο «Ὁ Ευαγγελισμός» στο βάθος και του Αθ. Χαρισιάδη πίσω αριστερά.