Του Χαράλαμπου Στεργιούλη
Ιωάννης Καποδίστριας, ο Κυβερνήτης. Έτσι είναι γνωστός ο μεγάλος αυτός Έλληνας, ως ο Κυβερνήτης. Με το σχήμα «κατεξοχήν» η ελληνική ιστορία απέδωσε στον Καποδίστρια τον τίτλο που κανένας άλλος Έλληνας μέχρι και σήμερα δεν μπόρεσε να αποκτήσει. Ο Καποδίστριας τόσο ως διπλωμάτης της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, όσο και ως κυβερνήτης της Ελλάδας δε δίστασε ούτε μια στιγμή για να τα βάλει με τους ισχυρούς της γης, για να υπερασπιστεί τα συμφέροντα της επαναστατημένης πατρίδας μας.
Νοέμβριος 1814. Στη Βιέννη αρχίζουν οι εργασίες του συνεδρίου της Ιερής Συμμαχίας, ενός συνεδρίου των ισχυρών εκείνης της εποχής για τη διαμόρφωση του γεωπολιτικού χάρτη της Ευρώπης μετά τους Ναπολεόντειους πολέμους και την «παλινόρθωσιν» του παλαιού καθεστώτος. «Κυρίαρχη προσωπικότητα του Συνεδρίου αναδείχθηκε ο καγκελάριος της Αυστρίας Μέτερνιχ, ανυποχώρητος υποστηρικτής της μοναρχικής εξουσίας και νομιμότητας και της σταθερότητας στην Ευρώπη», όπως φυσικά την εννούσαν τα συμφέροντα των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων. «Αν και Αυστριακός στην καταγωγή, πίστευε πως ήταν πρώτα από όλα Ευρωπαίος και πως την ιδέα της Ευρώπης στήριζε και προωθούσε. Ήταν εχθρός των εθνικών κινημάτων και των εθνικών κρατών, επειδή απειλούσαν τη συνοχή της πολύγλωσσης και πολύδοξης αυτοκρατορίας των Αψβούργων, η οποία «στέγαζε» Γερμανούς, Πολωνούς, Μαγυάρους, Νοτιοσλάβους, Σλοβένους, Τσέχους κ.ά., και υπονόμευαν το όραμα της ευρωπαϊκής ενότητας. Ήταν επίσης εχθρός της δημοκρατίας και των ριζοσπαστικών αλλαγών»[1].
Ο Metternich διαπίστωσε εξαρχής τις τεράστιες διπλωματικές ικανότητες του Καποδίστρια. Η διαμάχη μεταξύ των αντικρουόμενων συμφερόντων των ευρωπαϊκών δυνάμεων κατέληξε σε μονομαχία μεταξύ των δύο ανδρών, γιατί, όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Δ. Βερναδάκης «εις και μόνος θνητός ετόλμησε να αντιπαλαίσει τότε επί της παγκοσμίου διπλωματικής σκηνής προς τον Metternich, ο Καποδίστριας. Ήτο δε η μονομαχία», στο συνέδριο της Βιέννης «γιγάντειος…»[2]. Ο Metternich κατόρθωσε τελικά να επιβάλλει στο Συνέδριο τη δική του γραμμή. Το Ελληνικό Ζήτημα δεν περιλήφθηκε στα προς συζήτηση θέματα του Συνεδρίου. Προνοητικός όμως ο Καποδίστριας επέλεξε μια διαφορετική διπλωματική οδό. Συνέστησε στη Βιέννη την Φιλόμουσο Εταιρεία. Φαινομενικός σκόπος της Εταιρείας ήταν «η διενέργεια εράνων και η συλλογή χρημάτων για να σπουδάζουν νέοι Έλληνες «διψώντες παιδείαν» στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια»[3]. Βαθύτερος όμως και ουσιαστικότερος σκοπός της ήταν «η σταδιακή προετοιμασία και η σωστή διαφώτιση της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης…για την αποτίναξη της τουρκικής βάναυσης δουλείας και την απελευθέρωση της Ελλάδος… Η διεθνοποίηση του ελληνικού προβλήματος, με την προκάλυψη της μορφώσεως των Ελληνοπαίδων, ήταν ο κύριος και βαθύτερος σκοπός της ίδρυσης της Φιλομούσου Εταιρείας στη Βιέννη από τον Καποδίστρια»[4].
Στα διαλείμματα του Συνεδρίου ο Καποδίστριας μιλώντας για την ανάγκη μόρφωσης των Ελληνοπαίδων έβρισκε την ευκαιρία να συζητά και για το ελληνικό ζήτημα και να υπενθυμίζει στους ισχυρούς της γης τις τουρκικές βαρβαρότητες σε βάρος του ελληνικού λαού. Ο τσάρος Αλέξανδρος ήταν από τους πρώτους που έγιναν μέλη της Εταιρείας. Πολλοί άλλοι, επίσης, ηγέτες έσπευσαν να βοηθήσουν το έργο της. Και ανάμεσα σ’ αυτούς ο Metternich. Ο Καποδίστριας με τον τρόπο του τον ανάγκασε να γίνει μέλος της Φιλομούσου Εταιρείας-και να προσφέρει μάλιστα κι ένα σημαντικό χρηματικό ποσό-για να μη κατηγορηθεί από τους υπόλοιπους συνέδρους ως βάρβαρος και αδιάφορος για τη μόρφωση των Ελληνοπαίδων.
Δείγμα των εξαιρετικών του διπλωματικών ικανοτήτων υπήρξαν, επίσης, οι χειρισμοί του γύρω από το θέμα του διαμελισμού της ηττημένης Γαλλίας. Μετά τη μάχη στο Waterloo του Βελγίου, 18 Ιουνίου 1815, ο Καποδίστριας γράφει στον φίλο του Stein τα εξής: «… φοβάμαι ότι θα κάνουμε κακή διπλωματική εργασία. Και ο λόγος είναι απλός: Οι διπλωμάτες δεν είναι το καλύτερο ανθρώπινο είδος… Η μεγάλη υπόθεση που ενδιαφέρει όλους [το θέμα της ηττημένης Γαλλίας] ακόμη δεν μας έχει απασχολήσει. Ο καθένας ετοιμάζει το σχέδιο του, χωρίς να έχει κάτι σοβαρό να προτείνει… Εγώ επήρα την πρωτοβουλία και εξέθεσα σε μικρό υπόμνημα μερικές παρατηρήσεις επάνω στα διάφορα προβλήματα που δημιουργεί η σημερινή κατάσταση της Γαλλίας… Αυτό το υπόμνημά μου επιδοκιμάσθηκε από τον αυτοκράτορα και τώρα το μελετούν οι Άγγλοι. Να ιδούμε που θα καταλήξουν…»[5] Το υπόμνημα που ετοίμασε ο Καποδίστριας, στις 28 Ιουλίου 1815, ήταν τελικά αυτό που έσωσε τη Γαλλία από βέβαιο διαμελισμό.
Τι πρότεινε ο Καποδίστριας με το υπόμνημά του; Πρότεινε να μεταχειρισθούν τη νικημένη χώρα και τον λαό της «με ήπια μέσα, γιατί μονάχα με αυτόν τον τρόπο θα εξασφαλιζόταν η εδραίωση της τάξης και της ειρήνης σε όλο τον ευρωπαϊκό χώρο.»[6] Αντίθετη γνώμη είχαν οι συνήθεις ύποπτοι, δηλαδή Αυστρία, Πρωσία και μαζί τους και η Αγγλία. Επέμεναν να επιβληθούν αυστηρές κυρώσεις στη Γαλλία, φθάνοντας μέχρι και στον διαμελισμό της. Δεν συμφωνούσε όμως ο Καποδίστριας. Υποστήριζε ότι η Γαλλία πρέπει να παραμείνει ως έχει. Μια ισχυρή ευρωπαϊκή δύναμη, η οποία «θα αποτελούσε παράγοντα διπλωματικής ισορροπίας απέναντι στα απολυταρχικά και δεσποτικά καθεστώτα της Αυστρίας και της Πρωσίας.»[7]
Υπήρχε όμως και ένας άλλος βαθύτερος και ουσιαστικότερος στόχος πίσω από τις ενέργειές του για τη σωτηρία της Γαλλίας. Ευεργετώντας τη Γαλλία ο μεγάλος αυτός Έλληνας πολιτικός, θα εξασφάλιζε τη φιλία και τη συμμαχία της με τον τσάρο, όταν θα αγωνιζόταν να τον πείσει να κηρύξει έναν νέο ρωσοτουρκικό πόλεμο, με σκοπό την απελευθέρωση της Ελλάδας. Και πράγματι ο Καποδίστριας δικαιώθηκε στις προβλέψεις του. Την ώρα που η ελληνική επανάσταση κινδύνευε να έχει άδοξο τέλος από την επιδρομή του Ιμπραήμ και του αιγυπτιακού στρατού, η Γαλλία ήταν η μόνη χώρα που έστειλε σε βοήθεια των επαναστατών 15.000 στρατιώτες.
Τελικά οι προτάσεις του Καποδίστρια για τη Γαλλία επικράτησαν, παρά τις τεράστιες αντιδράσεις Αυστριακών, Πρώσων και Άγγλων. Χάρη στον Καποδίστρια η Γαλλία γλίτωσε από τον διαμελισμό και δεν έγινε βορά στις αιμοδιψείς διαθέσεις τους. Στη συνθήκη που υπογράφηκε στις 20 Νοεμβρίου 1815 στο Παρίσι αποφασίστηκαν τα εξής, με βάση το υπόμνημα Καποδίστρια: α) Η συνοριακή γραμμή της Γαλλίας επανερχόταν στα σύνορα του 1790, β) προβλεπόταν πολεμική αποζημίωση 700 εκατομυρίων φράγκων (ενώ το αρχικό προβλεπόμενο ποσό της αποζημίωσης ήταν αυξημένο κατά 50%, και μειώθηκε μετά από επίμονες ενέργειες του Καποδίστρια), γ) πενταετή στρατιωτική κατοχή (η οποία μειώθηκε το 1818 μετά πάλι από ενέργειες του Καποδίστρια) και δ) επιστροφή των έργων τέχνης που είχαν αρπαχθεί από το γαλλικό στρατό και είχαν μεταφερθεί στο Παρίσι από τις χώρες που είχε κατακτήσει ο Ναπολέοντας.
Έτσι δεν είναι υπερβολή αυτό που έγραψε για τον Ιωάννη Καποδίστρια ο Γάλλος διπλωμάτης Molet: «Εάν η Γαλλία είναι ακόμη Γαλλία, το οφείλει κυριολεκτικά σε δύο ανθρώπους, που τα ονόματά τους δεν πρέπει ποτέ να τα ξεχάσει: Στον τσάρο Αλέξανδρο και, κυρίως, στον υπουργό του των Εξωτερικών Καποδίστριαν…»[8].
Κορυφαία στιγμή και απόδειξη του λαμπρού χαρακτήρα του Κερκυραίου πολιτικού η εξής: όταν ο βασιλιάς της Γαλλίας, ο Λουδοβίκος ΙΗ΄, «θέλοντας να δείξει εμπράκτως την ευγνωμοσύνη του προς τον Έλληνα διπλωμάτη, του πρόσφερε ένα μεγάλο χρηματικό ποσό, ο Καποδίστριας αρνήθηκε κατηγορηματικά να το δεχθεί. Και όταν εκείνος επέμεινε, ο Καποδίστριας αρνήθηκε. Παρακάλεσε να σταλούν βιβλία για τη βιβλιοθήκη της Ελλάδας, μόλις θα απελευθερωνόταν! Δεν τα έστειλαν όμως ποτέ. Το ξέχασαν κι αυτό.»[9]
Ο Καποδίστριας συνέχισε να ορθώνει το ανάστημά του κι ως Κυβερνήτης πλέον του μικρού ελληνικού κράτους. Δε σταμάτησε στιγμή να υπερασπίζεται τα δίκαια των αδυνάτων και στη συγκεκριμένη περίπτωση του ελληνικού λαού, όταν οι ισχυροί της Ευρώπης ετοιμάζονταν να τα καταπατήσουν για να εξυπηρετήσουν-στυγνά και ωμά-τα δικά τους σύμφέροντα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της στάσης του το παρακάτω, όπως το καταγράφει ο Γ. Βλαχογιάννης στην Ιστορική Ανθολογία του: «Όταν αναγκάστηκε να παραιτηθή ο Σπ. Τρικούπης από Γραμματέας της Επικρατείας, ο αντιπρέσβυς της Αγγλίας Ντώκινς πήγε στον Κυβερνήτη και του είπε: –Η Αγγλία θα δυσαρεστηθή, αν αποχωρήση ο κ. Τρικούπης. Ο Καποδίστριας είπε: –Τη στιγμή που η Αγγλία, ή όποια άλλη Δύναμη, θελήση να επιβάλη στην Κυβέρνηση της Ελλάδας τον έναν ή τον άλλον, εγώ δε θα είμαι πειά Κυβερνήτης της Ελλάδος»[10]! Απάντηση πραγματικού ηγέτη, που δεν φοβόταν να αντιταχθεί στους ισχυρούς της γης.
Υπήρξε λοιπόν ο Καποδίστριας εμβληματική φυσιογνωμία του Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Πολιτικός που εκινείτο με γνώμονα την ηθική. Δεν έκανε πίσω, όταν επρόκειτο να υπερασπιστεί τα συμφέροντα της πατρίδας τους, αλλά και το δίκαιο των άλλων λαών, όπως στην περίπτωση της Γαλλίας, υποτασσόμενος σε ξένα συμφέροντα. Με τη στάση του παραδίδει σε μας τους νεότερους μαθήματα ορθής πολιτικής συμπεριφοράς. Και γι’ αυτό το όνομά του γράφηκε με χρυσά γράμματα στο βιβλίο της Ιστορίας και δεν πέρασε στην απαξίωση και τη λήθη των αιώνων. Ας απαιτήσουμε, λοιπόν, από τους ηγέτες μας να αποκτήσουν την πολιτική αρετή-ανδρεία του, να μαθητεύσουν στον τρόπο που ασκούσε τη διπλωματία και να αγωνιστούν στον διεθνή πολιτικό στίβο, όπως εκείνος Ας μελετήσουμε, όμως, και εμείς τη ζωή του Έλληνα Κυβερνήτη, ας παραδειγματιστούμε από αυτή. Τότε μόνο σαν Έθνος δεν έχουμε, νομίζω, να φοβηθούμε τίποτε.
Ο Χαράλαμπος Στεργιούλης είναι Δρ. Βυζαντινής Φιλολογίας ΑΠΘ
[1]. Ιωάννης Κολιόπουλος-Κωνσταντίνος Σβολόπουλος-Ευάνθης Χατζηβασιλείου-Θεόδωρος Νημάς-Χάρις Σχολινάκη-Χελιώτη, Ιστορία του Νεότερου και Σύγχρονου κόσμου (από το 1815 έως σήμερα), Βιβλίο Μαθητή, ΟΕΒΔ, Αθήνα 2007, σ. 11.
[2]. Ελένη Ε. Κούκου, Ιωάννης Καποδίστριας-Ρωξάνδρα Στούρτζα. Μια ανεκπλήρωτη αγάπη, Ιστορική Βιογραφία, Αθήνα 1997, σ. 203.
[3]. Κούκου, Ιωάννης Καποδίστριας-Ρωξάνδρα Στούρτζα, σ. 209.
[4]. Κούκου, Ιωάννης Καποδίστριας-Ρωξάνδρα Στούρτζα, σ. 209.
[5] Κούκου, Ιωάννης Καποδίστριας-Ρωξάνδρα Στούρτζα, σ. 221.
[6] Κούκου, Ιωάννης Καποδίστριας-Ρωξάνδρα Στούρτζα, σ. 224.
[7] Κούκου, Ιωάννης Καποδίστριας-Ρωξάνδρα Στούρτζα, σ. 224.
[8] Κούκου, Ιωάννης Καποδίστριας-Ρωξάνδρα Στούρτζα, σ. 225.
[9] Κούκου, Ιωάννης Καποδίστριας-Ρωξάνδρα Στούρτζα, σ. 225.
[10] Γιάννης Βλαχογιάννης, Ιστορική Ανθολογία, επιμ. Άλκης Αγγέλου, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, [Στοχαστική Πεζογραφία 64], Αθήνα 2000, σ. 202.