Του Βασίλη Τσιάντου
Στο κατώφλι του νέου έτους, 2020 (ωραίο από μαθηματική άποψη, συμμετρικό, άρτιο) θα ήθελα αντί ευχών να γράψω και να ευχηθώ για την «Τέχνη Αλυπίας», όχι το γνωστό κρασί των κ.κ. Καλαϊτζίδη-Παπαδόπουλου της εταιρίας «Τέχνη Οίνου» της Δράμας, αλλά κυρίως για την μεθοδολογία του Αντιφώντος, αρχαίου Έλληνα ρήτορα και σοφιστή του 5ου αιώνα π.Χ., την «τέχνη αλυπίας». Απαραίτητη προϋπόθεση για την «αποδοχή» των επιχειρημάτων του άρθρου είναι η αποδοχή της ύπαρξης της ψυχής. Διότι διαφορετικά, στην περίπτωση της μη αποδοχής της ύπαρξης της ψυχής, δεν θα είχε ουσία η περαιτέρω διερεύνηση της ισορροπίας της.
Είναι μάλλον ευρέως διαδεδομένο ότι κατά την περίοδο των κλασσικών χρόνων, αλλά και των ελληνιστικών, όπως θα φανεί παρακάτω με την παράθεση κειμένων, ότι η φιλοσοφία χρησιμοποιείτο για την θεραπεία της ψυχής. Όπως γράφει ο Σ. Ε. Γουόκερ (C.E. Walker) στην περίληψη του άρθρου του «An Overview of Behavioral Medicine» (Μία Επισκόπηση της Συμπεριφοριστικής Ιατρικής) «Η ψυχολογική θεραπεία έχει μακρά ιστορία. … Ο πρώτος γνωστός ψυχοθεραπευτής ήταν ο Αντιφών, σύγχρονος του Σωκράτη. Ο Αντιφών ήταν ένας σοφιστής, ο οποίος όπως μνημονεύει ο Πλούταρχος, είχε στην πόρτα του σπιτιού του επιγραφή που έγραφε ότι ήταν γνώστης της μεθόδου για την θεραπεία με λόγους (δηλαδή, με λόγια) όσων έπασχαν από λύπη και μελαγχολία. Ο Αντιφών ισχυριζόταν ότι γνώριζε την τέχνη της καταπολέμησης της κατάθλιψης. Δεν διαθέτουμε γραπτά των θεραπευτικών συνεδριών του Αντιφώντος, αλλά είναι αρκετά πιθανό να έμοιαζαν με την σύγχρονη γνωσιο-συμπεριφοριστική θεραπεία (cognitive-behavioral therapy) για την κατάθλιψη». Και πιο κάτω, συνεχίζει ο κ. Γουόκερ γράφοντας ότι «βεβαίως, η άποψη του Σωκράτη ότι η απάντηση σε όλες τις ερωτήσεις βρίσκεται μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο και ότι χρειάζεται να αναδειχθούν με επιδέξιες ερωτήσεις είναι συμβατή με τις σύγχρονες αρχές της διαδικασίας της ψυχοθεραπείας».
Η κα. Λ. Κούρκουτα επίσης στην περίληψη του άρθρου της «Ancient Greek psychotherapy for contemporary nurses» γράφει ότι «οι αρχαίοι Έλληνες γιατροί και φιλόσοφοι ήταν γνώστες της ψυχολογικής λειτουργίας της ανθρώπινης φύσης και χρησιμοποιούσαν την δική τους τέχνη για να επηρεάσουν την ατομική ή την κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων. Αυτή η τέχνη ή τεχνική συγκρίνεται με αρκετές από τις μεθόδους, οι οποίες ονομάζονται σήμερα υποστηρικτική ψυχοθεραπεία». Αυτό το είδος ψυχοθεραπείας ήταν η πρώτη μέθοδος θεραπείας ανθρώπων με προβλήματα ψυχικής υγείας. Η κα Κούρκουτα αναφέρει επίσης ότι «νοσοκόμες, οι οποίες βασίζουν την πρακτική τους στην αρχαία ελληνική ψυχοθεραπεία θεωρούν (βλέπουν) τον ασθενή σαν σύνολο, ένα πρόσωπο που δημιουργεί νόημα στην ζωή».
Ο Γρηγόρης Βλαστός (Gregory Vlastos), από την άλλη πλευρά, στο άρθρο του «Ethics and Physics in Democritus (Ηθική και Φυσική στον Δημόκριτο)» γράφει ότι “η επιστημονική ιατρική (εννοεί κατά την κλασσική αρχαιότητα) θεωρεί ότι η ευφυΐα/διάνοια έχει σαν βάση το σώμα, και ότι οι ψυχικές ασθένειες έχουν σωματική αιτία και ότι υπόκεινται σε σωματική θεραπεία». Και πιο κάτω αναφέρει ότι, κατά την γνώμη του, ο Δημόκριτος αναζητούσε μία καινούρια επιστήμη, η οποία θα έκανε για την ψυχή ότι και η ιατρική για το σώμα.
Ο Κρίστοφερ Τζιλ στο άρθρο του «Philosophical Therapy as Preventive Psychological Medicine (Φιλοσοφική Θεραπεία ως Υποκατάστατο των Ψυχολογικών Φαρμάκων» γράφει ότι «η αναλογία (εν. της φιλοσοφίας) με την ιατρική είναι ζωτικής σημασίας για την ταυτοποίηση αυτών των θεραπευτικών δοκιμίων και την κατανόηση του προγράμματός τους. Η ιδέα ότι οι φιλόσοφοι προσφέρουν θεραπευτική αγωγή για την ψυχή, η οποία είναι σε αντιστοιχία με τη θεραπεία που προσφέρουν οι γιατροί για το σώμα, που είναι εμφανής στον Πλάτωνα, αποδίδεται στον σοφιστή Αντιφώντα του 5ου αιώνα π.Χ.. Η συστηματική, όμως, διερεύνηση αυτής της ιδέας ανήκει στην ελληνιστική σκέψη, ιδιαίτερα στον στωικισμό και τον επικουρισμό.
Ο Ρόμπερτ Ντ. Στόλοροβ (Robert D Stolorow) μαζί με τον Ρόμπερτ Σάντζες (Robert Sanchez) στο άρθρο τους «Φιλοσοφία σαν Θεραπεία – Δύο φιλόσοφοι αναζητούν την ελευθέρωσή μας από την πλάνη (Philosophy as Therapy – Two philosophers seek to free us from illusion)» γράφουν ότι «η ιδέα ότι η φιλοσοφία ως διερευνητικός διάλογος έχει θεραπευτικό σκοπό και αντίκτυπο, πηγαίνει πίσω τουλάχιστον στον Σωκράτη των αρχικών διαλόγων του Πλάτωνα. Στην Απολογία του ο Σωκράτης εξηγεί με σαφήνεια τον θεραπευτικό σκοπό της φιλοσοφικής μεθόδου του, τον έλεγχο, καθώς και την ενότητα των ερευνητικών και θεραπευτικών του στόχων. Ο θεϊκός σκοπός της πρακτικής φιλοσοφίας του, της αφοσίωσής του στην διερεύνηση, την εξέταση και τον έλεγχο των πολιτών της Αθήνας, είναι να τους πείσει να φροντίσουν «για την καλύτερη δυνατή κατάσταση της ψυχής τους» – για την παροχή θεραπείας της ψυχής. Ένας ανάλογος θεραπευτικός σκοπός μπορεί να δειχθεί ότι υπογραμμίζει τις φιλοσοφίες του Μάρτιν Χάιντεγκερ (Martin Heidegger) και του Λούντβιχ Βίτγκενστάιν (Ludwig Wittgenstein) και, κατά μία έννοια, να τους ενοποιήσει.
Ο καθηγητής κλασσικών σπουδών του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης Ντέιβιντ Κόνσταν (David Konstan) συγγραφέας του βιβλίου «Τα συναισθήματα των Αρχαίων Ελλήνων (The Emotions of Ancient Greeks)», σε άρθρο του με τίτλο στην σελίδα “Συζήτηση περί Φιλοσοφίας (Philosophy Talk)” γράφει ότι «από τον Πλάτωνα και τον Σέξτο Εμπειρικό μέχρι τον Βιτγκενστάιν, πολλοί σημαντικοί διανοητές θεώρησαν την φιλοσοφία σαν ένα είδος θεραπείας. Εξετάζοντας τον τρόπο ζωής μας μέσα από φιλοσοφικούς φακούς, μπορούμε να πετύχουμε ένα ειδικό τρόπο κατανόησης των πραγμάτων, ο οποίος μπορεί να φέρει ηρεμία στο μυαλό μας. Αλλά μπορεί η φιλοσοφία να βοηθήσει αυτούς που βιώνουν ψυχική οδύνη; Δεν έχουμε ψυχοθεραπευτές και φάρμακα γι’ αυτό; Εάν η φιλοσοφία είναι πιο πιθανό να αυξήσει τα ερωτήματα παρά να δώσει απαντήσεις, πώς θα μπορούσε να μας βοηθήσει να ξεπεράσουμε τον πόνο; Τί θα σήμαινε για ένα συναισθηματικό ή ψυχολογικό πρόβλημα να έχουμε μία φιλοσοφική θεραπεία;».
O Ρίτσαρντ Σορόμπγι (Richard Sorabji) στο βιβλίο του «Συναισθήματα και Γαλήνη του μυαλού, Από την Διέγερση των Στωικών στον Χριστιανικό Πειρασμό (Emotion and Peace Of Mind, From Stoic Agitation To Christian Temptation, The Gifford Lectures)» γράφει ότι «η συναισθηματική θεραπεία άρχισε τον πέμπτο αιώνα π.Χ. με τους προσωκρατικούς φιλοσόφους. Σε αυτό που ήταν καλοί οι Στωικοί ήταν στο να αντιμετωπίζουν καταστάσεις, με τα πάνω και τα κάτω της ζωής». Συνεχίζει γράφοντας ότι οι Στωικοί δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν οποιαδήποτε κατάσταση, όπως για παράδειγμα περιπτώσεις ψυχικής υγείας, αλλά μόνο όταν υπήρχε συγκεκριμένη κατάσταση και με τον τρόπο τους βοηθούσαν να την δει ο ενδιαφερόμενος διαφορετικά. Και πιο κάτω ο Ρίτσαρντ Σορόμπγι γράφει ότι «η σύγχρονη γνωσιολογική θεραπεία έχει πολλά κοινά με την Στωική θεραπεία».
Τέλος, ο Ρίτσαρντ Σορόμπγι αναφέρει ότι «ο σύγχρονος του Δημόκριτου Αντιφών έβαλε μια πινακίδα απέναντι από την αγορά της Κορίνθου, προσφέροντας θεραπεία για το άγχος (distress), μέσω θεραπείας με λόγια (tous lupoumenous dia logōn therapeuein). Καμία θλίψη (akhos) δεν ήταν τόσο πολύ μεγάλη για αυτόν ώστε να μην καταφέρει να την διώξει από το μυαλό (gnōmē) με την τέχνη του της αποβολής του άγχους (tekhnē alupias) με μαθήματα φονεύματος του πόνου (nēpentheis akroaseis). Τα θέματα που κάλυπτε συμπεριελάμβαναν την απώλεια χρημάτων και τις δυσκολίες στον γάμο. Μία από τις πηγές μας τον συγκρίνει με έναν γιατρό που θεραπεύει ασθενείς».
Ο Λούντβιχ Βίτγκενστάιν στο έργο του «Φιλοσοφικές Αναζητήσεις (255)» γράφει ότι «η αντιμετώπιση μίας ερώτησης από ένα φιλόσοφο είναι όπως η αντιμετώπιση μίας ασθένειας (από ένα γιατρό)».
Φυσικά στο σημείο αυτό τίθεται το ερώτημα πως μπορούν οι φιλόσοφοι, ή η φιλοσοφία γενικότερα, να βοηθήσουν/βοηθήσει προς την κατεύθυνση της ψυχικής γαλήνης; Ο πολυμαθέστατος Δημόκριτος (~460 π.Χ.- 370 π.Χ.) αναφερόμενος στην ψυχική γαλήνη (απόσπασμα 3) γράφει ότι «ο άνθρωπος που θέλει να έχει ψυχική γαλήνη (ευθυμία) δεν πρέπει να κάνει πολλά, ούτε στην ιδιωτική του ούτε στη δημόσια ζωή, ούτε να επιδιώκει πράγματα που ξεπερνούν τις φυσικές του δυνάμεις. Πρέπει να προσέχει ώστε, ακόμα και αν η τύχη βρεθεί στον δρόμο του και του υποδείξει περισσότερα, αυτός να μπορεί με τη φρόνηση του να την αφήσει κατά μέρος και να μην απλώσει το χέρι του σε περισσότερα από όσα του επιτρέπουν οι δυνάμεις του. Γιατί το σωστό φορτίο είναι ασφαλέστερο από το μεγάλο φορτίο.»
Το προηγούμενο απόσπασμα είναι από το βιβλίο του Δημοκρίτου Περί ευθυμίης (ιωνική διάλεκτος), έργο πρακτικής ηθικής, όπου συνήθως εντάσσονται πραγματείες που δίνουν συμβουλές, λ.χ. για την υπερνίκηση της οργής, αλλά και «παραμυθίες» που έχουν ως σκοπό να γιατρέψουν τη λύπη. Η σημαντικότερη αρετή του ανθρώπου είναι η «ευθυμία», που οδηγεί σε ψυχική γαλήνη, δηλαδή κατάσταση που επιτυγχάνεται με την αυτογνωσία, με την επίγνωση των φυσικών ικανοτήτων και με τη φρόνηση». Όπως αναγράφεται στο «Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων» της Γ΄ Γυμνασίου η ευθυμία είναι η ευφροσύνη, η σύμμετρη κατάσταση της ψυχής, η ψυχική γαλήνη.
Να ολοκληρώσουμε το άρθρο μας σημειώνοντας ότι παραμυθία είναι, σύμφωνα με τα ετυμολογικά λεξικά η παρηγοριά, η οποία με τη σειρά της είναι η απαλλαγή, η ανακούφιση από μια θλίψη, από πόνο, κλπ. Εξ ου και τα παραμύθια που διαβάζουμε στα παιδιά, συνήθως τα βράδια, για να ηρεμούν και να χαλαρώνουν, αλλά και να προετοιμάζονται για δύσκολες καταστάσεις της ζωής, όπως ο θάνατος, η απώλεια προσώπου, η ασθένεια, κ.λπ.
Επομένως, ευχόμαστε για το νέο έτος 2020 (!) να χρησιμοποιήσουμε περισσότερο την «Τέχνη Αλυπίας», όχι τόσο το κρασί το οποίο «ευφραίνει» την καρδία, αλλά την αποφυγή κάθε στενοχώριας, που κατατρώγει την ψυχή, φιλοσοφώντας και οριοθετώντας την ζωή μας, σύμφωνα με τις αιώνιες αρχές της θείας φύσης!
Ο Βασίλης Τσιάντος είναι αντιπρόεδρος της Αρχής Διασφάλισης της Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση (ΑΔΙΠ), Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος