|| Ιστορικά και άλλα σημειώματα ||
Του Ζήση Α. Βαπορίδη
OΒαλής με τα έργα του Pascal-Xavier Coste παρουσίασε τα αριστουργήματα της ισλαμικής τέχνης που κοσμούσαν την Αίγυπτο και αυτά που έγιναν με τις φροντίδες του. Στο κέντρο του Καΐρου, απαλλοτριώνοντας μια τεράστια έκταση, οι μηχανικοί του Βαλή δημιούργησαν τα περίφημα ανάκτορα της Σούμπρα, οίκου αναψυχής του Μεχμέτ Αλί Πασά o οποίος ανέθεσε το 1826 σε Έλληνες τεχνίτες την κατασκευή της μεγάλης δεξαμενής, του σιντριβανιού στο κέντρο της (διακρίνεται στο βάθος) και των περιπτέρων που την περιβάλλουν.
Το «Νυμφαίον». Το αναβρυτήριο και τα κιόσκια στον κήπο των ανακτόρων της Σούμπρα, τα δάπεδα και οι κίονες, η περίφραξη, είναι όλα από μάρμαρο Καρράρας, ενώ οι οροφές από ξύλο και γύψο. Το έργο προκάλεσε τον θαυμασμό στην Ανατολή αλλά επικρίθηκε ως κακόγουστο από δυτικούς αρχιτέκτονες. (ό.π., σσ. 46-47).
Στο Παρίσι συναντήθηκε με τον γεωγράφο Edme Φρανσουά Jomard ο οποίος τον έφερε σε επαφή με τον Μεχμέτ Αλί, ο οποίος το 1817 τον διόρισε αρχιτέκτονά του. Το 1825 ο Coste επέστρεψε στη Γαλλία με μια εντυπωσιακή σειρά από σχέδια της αρχιτεκτονικής του Καΐρου, αλλά σύντομα γύρισε στην Αίγυπτο μετά από αίτημα του Μεχμέτ Αλή, όπου έγινε επικεφαλής μηχανικός της Αιγύπτου για τέσσερα χρόνια
Ττο1829 έγινε καθηγητής της αρχιτεκτονικής στην École des Beaux-Arts στο Παρίσι, και ένα από τα ιδρυτικά μέλη του πνευματικού κέντρου Athénée. «Η κουλτούρα και οι συνήθειες της αυλής (του Mehmed Ali) ήταν οργανωμένες με βάση την κατανόηση των οθωμανικών προτύπων».
Σε αυτά περιλαμβάνεται και η απόφαση να στείλει τον ανιψιό του İbrahim Yeğen στην Κωνσταντινούπολη, αντί για το Λονδίνο ή το Παρίσι για να εκπαιδευθεί στους καλούς τρόπους, όπως επίσης το γεγονός πως τα παλάτια του, τόσο στο Κάϊρο όσο και στην Αλεξάνδρεια, αλλά και το τζαμί που έκτισε στο Κάιρο και το sebil (η ποικιλμένη δημόσια κρήνη ) που έκτισε στη μνήμη του γιου του Tosun Paşa, είχαν όλα οικοδομηθεί κατά τον οθωμανικό ρυθμό της εποχής. [Khaled Fahmy, Μια ιστοριογραφική κριτική, New York University 1997, σ. 73.]
Το 1837 ο Μεχμέτ Αλή αφηγήθηκε στον Γερμανό πρίγκιπα Pückler Muskau διάφορες αναμνήσεις του:
Οταν ήμουν 19 χρονών, Έλληνες πειρατές διέπρατταν επιδρομές… Ο θείος μου πρότεινε εμένα, ως έναν τολμηρό νέο που ήταν συνηθισμένος στον πόλεμο. Βρήκα λοιπόν την ευκαιρία να κυνηγήσω τους ληστές και μετά από σύντομη καταδίωξη να ανέβω στο πλοίο τους και να συλλάβω του επιζήσαντες. Για αυτό το κατόρθωμα μού αποδόθηκε το αξίωμα του κυβερνήτη στο Τουρκικό Ναυτικό στα είκοσί μου χρόνια. Το γεγονός προκάλεσε τον φθόνο ακόμα και του θείου μου, ο οποίος σύντομα με έστειλε στην Αίγυπτο. Πόσο λίγο μπορούσα να φανταστώ το πεπρωμένο που με περίμενε σε αυτή τη χώρα! Τα σχέδια του Θεού είναι παράξενα.
Ο Βαλής επέλεξε την Αίγυπτο ως μόνιμο τόπο για τη σταδιοδρομία του, το γεγονός πως άρχισε να οικοδομεί για τον εαυτό του και της οικογένεια του ένα τεράστιο μαυσωλείο στην Αίγυπτο. Και όπως ήταν το έθιμο για τους μεγάλους Οθωμανούς πασάδες ξεκίνησε και ένα φιλόδοξο οικοδομικό πρόγραμμα, του οποίου περισσότερο αξιόλογο δείγμα ήταν το Sabil (κρήνη-φιλανθρωπικό ίδρυμα), το οποίο κατασκεύασε στο Κάιρο στη μνήμη του αγαπημένου του γιου Τusun, αλλά και αυτό το μεγαλοπρεπές κτίριο, ως αφιέρωμα στην γενέθλια πόλη του για τους φτωχούς και τους ενδεείς. [Khaled Fahmy, Μια ιστοριογραφική κριτική, New York University. σ. 2.]
Την 29/9/1816 ο Τοσσούν πεθαίνει στο Παλάτι του από Βουβωνική Πανώλη, σε ηλικία 23 ετών. Η σορός του θάφτηκε 3 ημέρες αργότερα στο Imam-i Şafii Türbesi. Απαρηγόρητος ο Πασάς από τον χαμό του, έκτισε το Μαυσωλείο Τοσούν Αγά (έργο Yusuf Bushnak Τούρκου αρχιτέκτονα).
Το 1813 ο Αχμέτ Τοσούν είχε αποκτήσει από την Penba Kaden στην Τζέντα της Αραβίας, τον Abbas. Abbas Hilmi Pacha ως Αντιβασιλέα Αιγύπτου (1848-1854)
Το 1841 o Αμπάς υπηρέτησε σαν αρχιναύαρχος και αργότερα διαδέχθηκε τον Ιμπραήμ ως Αμπάς Χιλμή Α΄ και κυβέρνησε την Αίγυπτο από το 1848 μέχρι τη δολοφονία του το 1854 (στο παλάτι της Banha).
Έργα στο κανάλι
Άλλο μεγαλόπνοο έργο ήταν η διάνοιξη του καναλιού που ενώνει την Αλεξάνδρεια με τον Νείλο, έχει μήκος 78χλμ και πλάτος 40μ και τροφοδοτεί με γλυκό νερό την πόλη. Είναι σύλληψη του Μεχμέτ Αλί, το έργο άρχισε το 1819 και τελείωσε στις 24/1/1820! Το ονόμασε δε προς τιμή του Σουλτάνου Μαχμούτ. [Paul Fenelon: Ο νέος Φαραώ, 1936.]
Το 1822 έγιναν τα εγκαίνια του μεγάλου έργου της τιθάσευσης του ποταμού Νείλου σε όλο το μήκος του. Ο Μεχμέτ Αλή είχε πει: Ο Νείλος είναι ευλογία και κατάρα του Θεού, πρέπει να τον τιθασεύσουν οι μηχανικοί μου. [Σχόλια: Prince Osman Ibrahim, Caroline et Ali Kurhan: σ. 22 & 36.]
Παράλληλα, από πολύ νωρίς ο Μεχμέτ Αλή εκτός από τον καλλωπισμό της Πρωτεύουσάς του –σκέφθηκε και τη γενέτειρα του– θέλησε δηλαδή να της προσφέρει ένα ίδρυμα για την επιμόρφωση των νέων της περιοχής. Και τα χρόνια 1808-1810 στο παλιό κτίριο (της εποχής του Ιμπραήμ του Πάργαλη) αναπαλαιώνοντάς το, εγκατέστησε έναν medrese και ζήτησε από το Σουλτάνο το νησί της Θάσου για να έχει ένα εισόδημα για τα λειτουργικά έξοδα ενός αξιολογότερου ιδρύματος.