Τζαμιά της Καβάλλας [Μέρος Γ΄]

Τζαμιά εκτός των τειχών - Ιστορικές αναφορές και «ίχνη» από τις πηγές

||  Ιστορικά και άλλα σημειώματα  ||

 

Του Ζήση Α. Βαπορίδη

 

Τζαμιά εκτός των τειχών

Τον 19ο αιώνα ανατολικά του υδραγωγείου υπήρχαν ελάχιστες οικοδομές: το κενό κατέλαβε ένα συγκρότημα τζαμιού με σχολείο, το καλούμενο τζαμί Haci Ali pasa της συνοικίας Hamidiye.

Αρχές του 20ού αιώνα το τζαμί αποκτά και τον μιναρέ του:

Στα Τουρκικά Κρατικά Αρχεία, υπάρχει Αρχιτεκτονικό Σχέδιο του Δημομηχανικού Καβάλας Fahri Efendi με προϋπολογισμό 19,210 kurush για την κατασκευή Μιναρέ στο Hamidiye Mosque. Φέρει δύο σφραγίδες με την ένδειξη Basbakanlik Devlet Arsivi και τη σημείωση July 18 1908. ΒΟΑ ΤΕR.I.SL 187/18663:

Στο πρόσφατα αναπαλαιωμένο μεκτέμπ του τζαμιού σήμερα στεγάζεται το Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού στην οδό Κολοκοτρώνη. Το Μουσείο δημιουργήθηκε με αγάπη και μεράκι από απογόνους προσφύγων δεύτερης και τρίτης γενιάς  εκείνων που διώχτηκαν βίαια από τις πατρίδες τους, Βορρά κι Ανατολής, και ρίζωσαν στη νέα τους πατρίδα. Έφεραν μαζί τους τα Εικονίσματα και ψήγματα της ιστορίας , του πολιτισμού, και της αρχοντιάς τους,

Εκατό χρόνια μετά την Καταστροφή, ο Σύλλογος Μικρασιατών Καβάλας «Μνήμη Μικράς Ασίας», με τις άοκνες προσπάθειες συμπολιτών μας όπως των κ.κ. Κυριάκου Λυκουρίνου, Σοφίας Τσίγκου, Μανώλη Ζαχαρόπουλου, Έλενας Ζαχαροπούλου, Ανέστη Δημητριάδη. Και του τότε Δημάρχου Κωστή Σιμιτσή κ.ά. συγκέντρωσε τα κειμήλιά τους (εικόνες και είδη λατρείας, κεντήματα, είδη καθημερινής χρήσης, βιβλία, έγγραφα και φωτογραφίες), από τις αλησμόνητες πατρίδες και έστησε ένα μνημείο που θα φυλάξει και θα διδάξει στους νέους να εκτιμούν την καταγωγή τους.

Η πρόσοψη του μεκτέμπ επί της οδού Κολοκοτρώνη το 1935
Η πρόσοψη του μεκτέμπ επί της οδού Κολοκοτρώνη σήμερα

Η οικογένειά μου αξιώθηκε να φυλάξει και να δει στο Μουσείο «τον Μπουφέ» της Γιαγιάς, της πρεσβυτέρας Ζωής, συζύγου Δημητρίου Παπαδημἠτρη από το Μπουζνοχώρι του Έβρου:

Η Μαρία (η μεγάλη) σύζυγος Θεοδώρου Κ. Λάκη είναι η γιαγιά μας (εγώ είμαι παιδί της κόρης της Ζήτσας και το παιδί του γιου της Κωνσταντίνου είναι ο ξάδελφός μου Θεόδωρος Λάκης).

Η φωτογραφία με τις δύο παπαδοπούλες Μαρία και Σοφία είναι του 1890

Συνοικία Selimiye: τζαμί I Serif

Στη φωτογραφία αυτή της δεκαετίας του 1900, μπροστά από το πλάτωμα, φαίνεται το παλαιότερο εκτός των τειχών τζαμί της συνοικίας Selimiye Σου Γιολού (σήμερα Ι. Ναός Τιμίου Σταυρού). Ανατολικά φαίνονται οι τουρκικοί στρατώνες (αργότερα φυλακές) και χαμηλότερα το οίκημα της διοίκηση της φρουράς. Μέρος αυτού του χώρου καταλαμβάνει σήμερα το Ζουμπουλάκειο Λύκειο.

Τον 20ό αιώνα η πόλη επεκτείνεται προς βορρά γύρω από το τζαμί του Ali bin Aga. Εκεί στεγάστηκαν πρόσφυγες Τουρκοκρητικοί σε παράγκες, και ονομαζόταν «γύφτικα». Είναι η σημερινή συνοικία του Αγίου Γεωργίου – πάνω από την οδό Πτολεμαίου, κοντά στο 4ο Δημοτικό Σχολείο Καβάλας. Αναφέρεται ως Κιουτσούκ Μαχαλά (Μικρή γειτονιά). [Χρ. Ταμανάς, Η διαδρομή μου, εκδ. Νιραγός, 2009, σ. 73]

Ανατολικά του υδραγωγείου είναι η συνοικία Hamidiye με το τζαμί και το μεκτέμπ, (σχολείο). Σήμερα στεγάζει το Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού. 

Κατά μήκος του ρέματος στη σημερινή περιοχή του Αγίου Γεωργίου δημιουργείται ο πρώτος γύφτικος μαχαλάς (Τσομλέκ ντερέ) πάνω από την οδό Ομονοίας. Από τον Άγιο Παύλο μέχρι τη σημερινή δημοτική αγορά, συγκροτείται η εβραϊκή συνοικία (Γιαχουντί μαχαλέ). Προς τα τέλη του 19ου αιώνα διαμορφώνεται η χριστιανική κεντρική συνοικία (η κατοπινή του Αγίου Παύλου) και η μουσουλμανική Χαμιιντιγιέ (Αγ. Βαρβάρας). Επίσης, δίπλα στον πρώτο γύφτικο μαχαλά οργανώνεται ο δεύτερος Κιουτσούκ Μαχαλέ, ίσως και Τενεκέ Μαχαλέ, μέσα στα όρια του μουσουλμανικού Γενή Μαχαλέ. [Κ. Λυκουρίνος, «Η Καβάλα της οθωμανικής περιόδου (1391-1912)», Στοιχεία Ιστορίας του Νοµού Καβάλας-Πρακτικά Σεµιναρίου Τοπικής Ιστορίας (27/1-22/3/2010), ∆ήµος Καβάλας, Καβάλα 2010, σ. 441]

Η Β. Ανατολική πλευρά της χερσονήσου (η εκτός των τειχών) είναι ακατοίκητη.

Το τζαμί του Ali bin Aga

Στη νέα συνοικία, δυτικά του υδραγωγείου (Γενή μαχαλά) διέμεναν κυρίως Χριστιανοί. Μετά δε την εγκατάσταση εκεί του τηλεγραφείου, η γειτονιά εκείνη ονομάστηκε «του τηλέγραφου». Σήμερα ο χώρος και η υποδομή αυτού του Τζαμιού στεγάζει την εκκλησία του Αγ. Γεωργίου.

Κάτω στο δυτικό τμήμα της πόλης είναι ο τόπος που, μετά την κατεδάφιση των παραπηγμάτων και των παμπάλαιων οικοδομών του διαμόρφωσε τον χώρο της Δημοτικής Αγοράς διαπλάτυνε την οδό Ομονοίας και απάλλαξε από τα μεγάλα χάνια την κεντρική πλατεία Ελευθερίας μέχρι το τζαμί του Ιμπραήμ (σήμερα Ι.Ν. Αγ. Νικολάου) και ως την παραλία.

Η Χριστιανική συνοικία κάτω από το βράχο του Πρ. Ηλία μέχρι τον Άγ. Παύλο ονομαζόταν Çaylar Deresi, (Ποταμούδια).