Χαμάμ και τζαμιά της Καβάλλας

Ιστορικές αναφορές και «ίχνη» των κτισμάτων που υπήρχαν και λειτουργούσαν μέσα στην πόλη


||  Ιστορικά και άλλα σημειώματα  ||


 

Του Ζήση Α. Βαπορίδη

 


Παρά τη λειψυδρία, υπήρχαν στην πόλη αρκετά δημόσια και ιδιωτικά χαμάμ. Τα τέσσερα σωζόμενα χαμάμ ως αρχιτεκτονικά απομεινάρια βρίσκονται στο «κονάκι» του Μεχμέτ Αλή, σε σπίτι στην οδό Ανθεμίου, σε στενό δρομάκι κοντά στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου, και στο külliye, το Ιμαρέτ της πόλης.

Το χαμάμ του Külliye (του Ιμαρέτ)

Τα δύο τελευταία ήταν δημόσια, αλλά τους μόνους που εξυπηρετούσε το χαμάμ του külliye ήταν τους «σοφτάδες» οι οποίοι διέμεναν μέσα στο συγκρότημα… [Ν. Καραγιαννακίδης–Κ. Λυκουρίνος, Νεάπολις-Χριστούπολις-Καβάλα. Οδοιπορικό στον χώρο και τον χρόνο της παλιάς πόλης, Καβάλα 2010]

Τοπογραφικό (πάνω σε διάγραμμα του Υπoυργείου Συγκοινωνιών του 1923)

Στο παραπάνω τοπογραφικό προσδιορίζεται το βακουφικό χαμάμ (επί της οδού του Αγ. Νικολάου αρ. 4.), πρόσφατα αναπαλαιωμένο από τον αρχιτέκτονα Χαράλαμπο Τσουρουκίδη. Σήμερα, λειτουργεί σαν αξιοθέατο εστιατόριο.

Στο διάγραμμα του 1923, διακρίνονται οι πύργοι του φρουρίου:

  1. στην έξοδο της οδού Κουντουριώτη,
  2. στην Ομονοίας,
  3. στη γωνία Ομονοίας και Δοϊράνης,
  4. ο κυκλικός της οδού Δοϊράνης,
  5. η πύλη της οδού Ύδρας,
  6. ο κυκλικός στη γωνία Δοϊράνης και Βενιζέλου.

Ένα τμήμα του κυκλικού πύργου της οδού Δοϊράνης διατηρήθηκε σφηνωμένο σε άλλα κτίσματα! Στη δεκαετία του 1980 αναπαλαιώθηκε και λειτουργούσε σαν σύγχρονο «καφέ» στην πάροδο της οδού Ύδρας, με το όνομα «Χαμάμ», σκόπιμα ή λόγω παρανόησης:

Άλλο ένα χαμάμ σημειώνεται στο τοπογραφικό στη γωνία Γραβιάς και Θ. Πουλίδου.

Το ένα χαμάμ βρισκόταν σε μια πάροδο της σημερινής οδού Γραβιάς, παραδίπλα στο Ιμπραήμ πασά Τζαμισί. Ένα άλλο παρόμοιο λουτρό βρισκόταν στα ριζά της χερσονήσου στη διασταύρωση Γραβιάς και Πουλίδου. […] Αξίζει λοιπόν να δούμε από ιστορικής και κοινωνικής άποψης την κατασκευή και τη χρήση των δύο τότε δημόσιων λουτρών, σε μια εποχή μάλιστα που η έλλειψη νερού αποτελούσε τον μόνιμο εφιάλτη των κατοίκων…

Τα δύο συγκεκριμένα δημόσια λουτρά ήταν περίτεχνα δείγματα ισλαμικής αρχιτεκτονικής και οι μεγάλοι τρούλοι τους καλύπτονταν από μολύβι. Στο κέντρο του στρογγυλού αυτού χώρου υπήρχε ένας τεράστιος τετραγωνισμένος σκεπαστός μαρμάρινος όγκος ύψους περίπου μισού μέτρου, κάτω από τον οποίο έκαιγαν μόνιμα καυσόξυλα, για να θερμαίνεται το νερό ενός μεγάλου καζανιού.

Γύρω-γύρω στους τοίχους υπήρχαν 10-15 μαρμάρινες χαμηλές γούρνες με ανάλογες βρύσες ζεστού και κρύου νερού. Ο ατμός που δημιουργούσε το ζεστό νερό, το οποίο πρέπει να σημειωθεί ότι ήταν υψηλής θερμοκρασίας, σχημάτιζε ένα πυκνό παραπέτασμα και δύσκολα μπορούσε κανείς να προσαρμοστεί στο περιβάλλον, όταν έμπαινε από τη μοναδική χαμηλή πόρτα. Μπροστά σε κάθε γούρνα υπήρχαν ξύλινα μικρά σκαμνιά, ένα είδος δηλαδή σημερινής σάουνας.[Ευθ. Πέγιου, Βόλτα στην Καβάλα του χθες, Δημοτική Βιβλιοθήκη Καβάλας, Καβάλα 2010, σσ. 58-59 & 61].

Φωτογραφίες από τα αρχεία Αργύρη Μπακιρτζή και Αχ. Σαββίδη [από το Η παλιά πόλη της Καβάλας (7ος π.Χ. – 20ός αι.), εκδ. Το Κάστρο, Καβάλα 2005, σσ. 201, 278].

20.5.2001. Εφημερίδα Καθημερινή: «Οθωμανικά Λουτρά»: Ένα τρίτο χαμάμ υπήρχε στην εβραϊκή συνοικία (μεταξύ των οδών Περδίκκα και Πτολεμαίων).


M.A. Walker, Through Macedonia to the Albanian Lakes, Chapman & Hall, London 1864, σ. 18

Τζαμί ι Σερίφ

Στο έργο της Walker φαίνονται οικοδομές που πιθανόν να είχαν άμεση σχέση με το τέμενος και ένα τοπίο της Καβάλας. Κάτω αριστερά διακρίνεται η Εγνατία Οδός που οδηγεί στους Φιλίππους. Τὸ δὲ τέμενος τοῦ Ιμπραήμ Πασά ἦτο πρότερον ναός τοῦ Ἁγίου Λαζάρου. [Κ. Φ. Σκόκος,«Ἡμερολόγιον 1915», Αναδημοσίευση, Χρονικά, Καβάλα 1979, σ. 47]/

Ὁ ὁποῖος Ἰμπραήμ πασσᾶς μετέτρεψε τὴν ἐπισκοπική ἐκκλησία τοῦ Ἁγ. Λαζάρου τῆς Καβάλλας σέ τέμενος, ἵδρυσε καὶ βαλανεῖον (λουτρῶνα) καὶ «μουσαφίρ χανέ», ξενῶνα. [Κ. Σκαλτσάς, Ιστορία της Καβάλας, 1930, σ. 20].

Τζαμί ι Σερίφ (Το τέμενος του ενδόξου και ευγενούς)

Η κτητορική επιγραφή: Caminin kibleye doğru giriş kapisi űzerindeki Arapça ktabesi şőyledir. Kad emere binaI hazel cami’ű’ş-şerîf İbrahim Paşa Vezirű’lazamliIHakaniImuazzam essultan Sűleyman bin essultan Selim binessultan Bayezid Han Halledallahű műlkehű ve ebbede saltanatahuila yevműddin. Etemme imaretehu asifű’Islâm ve naşrul Abidin Kale elműverrih fi tarihihi Camiű’Iebrar darű’ssalihin.

[Πανεπιστήμιο Mimar Sinan, «Τουρκικά μνημεία στην Καβάλα»] Η επιγραφή στα αραβικά που είναι πάνω στην πόρτα της εισόδου προς τον χώρο προσευχής του Τεμένους έχει ως εξής: Το υψηλό πέτρινο τούτο κτίριο του Ιερού Τεμένους κτίστηκε την εποχή του Μεγάλου Βεζύρη Ιμπραχήμ Πασά επί της αιώνιας βασιλείας του Μεγαλοπρεπούς Ηγεμόνα Σουλτάνου Σουλεϊμάν, γιου του Σουλτάνου Σελήμ, γιου του Σουλτάνου Μπεγιαζήτ, του οποίου τη βασιλεία και την πολιτεία ο Θεός να συνεχίζει. Ολοκληρώθηκε η κατασκευή του ευσεβών στην πίστη του Ισλάμ σε ημερομηνία που δεν είναι γνωστή. [Μετάφραση εκ της αραβικής υπό του κ. Γεωργίου Γκοβέση, Ξάνθη].

Το πρόπυλο του Τζαμιού

28/9/1984–5/10/1984. Εφημερίδα Ταχυδρόμος: Ὁ προαύλιος χῶρος τοῦ τούρκικου τεμένους μὲ τὴν κιονοστεγὴ εἲσοδο (σήμερα Ι.Ν. Ἁγ. Νικολάου), ὁ τεράστιος πλάτανος μὲ τὰ νερά καὶ τμῆμα ἀπό τὸ ἀπέναντι τουρκικὀ νεκροταφεῖο.
Ο Παλαιός

27/12/1928. Εφημερίδα Κῆρυξ: ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΤΖΑΜΙ ΠΑΡΑΔΟΘΕΝ ΕΠΑΝΑΚΑΤΑΛΗΦΘΗ ΚΑΙ ΠΑΛΙΝ
Τὸ μεγάλο τζαμί τὸ ὁποῖον πάλιν καταλήφθη ὑπὸ πολλῶν πιστῶν καὶ μετετράπη εἰς ἱερὸν ναὸν Ἁγίου Νικολάου, παρεδόθῃ χθὲς τὴν πρωΐαν εἰς τὴν ἀστυνομίαν, κατόπιν ἐπεμβάσεως τοῦ κ. Διοικητοῦ τῆς χωροφυλακῆς.

Πλὴν τὸ ἀπόγευμα ἐπανεκαταλήφθη και πάλιν ὑπὸ χιλιάδων πιστῶν οἲτινες εἰσελθόντες εἰς τὴν ἐκκλησίαν πλέον παρέμειναν ἐν αὐτῷ καὶ ἠξίωσαν νὰ ψαλῇ ἑσπερινός ταυτοχρόνως ἔκρουσαν τὸν ἐγκαταστηθέντα ἀπὸ προχθὲς κώδωνα και νέα πλήθη κατέκλυσαν τὸν χῶρον ὁλόκληρον.

Ἡ Ἐθνικὴ Τράπεζα ἀπέστειλεν κατόπιν τούτου τὸν μηχανικὸν της κ. Ξανθοπούλον εἰς τὴν άστυνομίαν νὰ ζητήσῃ τὴν συνδρομὴν της πρὸς ἐκκένωσιν τῆς ἐκκλησίας. Ἁλλά τὰ πλήθη τῶν πιστῶν παρέμειναν μέχρι τῶν νυκτερινῶν ὡρῶν εἰς τὴν ἐκκλησίαν καὶ μὴ ἀποδεχόμενα ἐπ’ οὐδενί λόγῳ νὰ παραδώσωσι τὸ ἰερὸν. Ἀναμένονται ἢδη ὁδηγίαι ἐκ μέρους τοῦ κέντρου πρὸς ἐπίλυσιν τοῦ προβλήματος. 

Το τζαμί Ιμπραήμ Πασά, το μεγαλύτερο τέμενος της Καβάλας, κτίστηκε μέσα στον εξωτερικό περίβολο των τειχών και καταλαμβάνει το μόνο επίπεδο μέρος των τειχών πάνω στους άξονες κυκλοφορίας και τις πύλες εισόδου, στη θέση πιθανώς παλαιοχριστιανικής βασιλικής.

Ιδρυτής του τεμένους είναι ο κουνιάδος και μεγάλος βεζίρης για δεκατρία χρόνια του σουλτάνου Σουλεϊμάν του Νομοθέτη, ο Ιμπραήμ Πασάς από την Πάργα της Ηπείρου, ο επονομαζόμενος Ευνοούμενος ή Εκτελεσμένος. Με τον θεσμό του αφιερώματος κατασκευάζει το 1530 μεγάλο κουλιγιέ (Külliye) το οποίο περιλαμβάνει κτίσματα θρησκευτικού, κοινωνικού και οικονομικού χαρακτήρα. Το κυριότερο τμήμα του βακουφιού είναι το τέμενος, μνημειακής κλίμακας για τα δεδομένα της πόλης.

Ανάμεσα στα κτίσματα του βακουφιού περιλαμβάνεται και διπλό λουτρό, τμήματα του οποίου σώζονται σήμερα ενσωματωμένα στα καταστήματα της οδού Αγίου Νικολάου. Το τέμενος ανήκει στον τύπο του απλού τρουλαίου τεμένους με πρόστωο. Αποτελείται από έναν τετράγωνο χώρο προσευχής εσωτερικών διαστάσεων 12,5 x 12,5 μ. Στη μέση του τοίχου κίμπλε, απέναντι από την κύρια είσοδο, υπάρχει η κόγχη του μιχράμπ. Ο τετράγωνος χώρος καλύπτεται με τρούλο με ψευδοτύμπανο επενδυμένο με μολύβι. Στις τέσσερις γωνίες της στέγης προεξέχουν μικροί οκταγωνικής διατομής τρουλωτοί πυργίσκοι. Ο τρούλος στηρίζεται στην τετράγωνη βάση μέσω τριπλών σφαιρικών τριγώνων και κεκλιμένων τριγωνικών επιφανειών.

Ο κύριος χώρος προσευχής φωτιζόταν αρχικά από πέντε πλευρικά παράθυρα διατεταγμένα σε τρεις σειρές και από οκτώ παράθυρα τα οποία ανοίγονται στον τρούλο. Το προστώο προεξείχε δεξιά και αριστερά από τον κυβικό όγκο και στεγαζόταν με πέντε, όπως μπορεί να υπολογιστεί, τρούλους. Παρόμοιας διάταξης προστώα έχουν το Κουρσούμ τζαμί των Τρικάλων (1560) και το Γενί τζαμί της Κομοτηνής (1610).

Το τζαμί είναι λιθόκτιστο κτίσμα επιμελημένης κατασκευής, με πάχος τοίχου 1,28-1,32 μ., το οποίο μειώνεται περιμετρικά πάνω από το ύψος του προστώου. Οι τρούλοι είναι κατασκευασμένοι με πλίνθους και φέρουν μολυβδεπένδυση. Στη βορειοδυτική πλευρά, μπροστά από το προστώο, έχει προστεθεί πιθανώς τον 19ο αιώνα ανοικτή στοά (namazgah) που στηριζόταν σε 8 μικρούς μαρμάρινους κίονες, οι οποίοι έφεραν απλής μορφής κιονόκρανα. Στη ΝΔ πλευρά έχει προστεθεί, πιθανώς στις αρχές του 20ού αιώνα, κλειστός χώρος με εξωτερική πρόσβαση από την οδό Σπετσών και έχει διανοιχθεί άνοιγμα επικοινωνίας με τον κύριο χώρο προσευχής.

Το τέμενος μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό του Αγίου Νικολάου μετά από επισκευές μικρής κλίμακας τα έτη 1926-1927 και από άλλες μεγαλύτερης κλίμακας τα έτη 1940 και 1945. Την εποχή αυτή αφαιρέθηκε ο διάκοσμος του μιχράμπ και παρέμεινε μόνο η κόγχη, κατεδαφίστηκε ο μιναρές και στη βάση του υψώθηκε κωδωνοστάσιο με πρόσβαση στην κορυφή από την είσοδο και τη σκάλα του, και η ανοικτή στοά έκλεισε με τοίχο στον οποίο ενσωματώθηκαν οι οκτώ κίονες. [Αιμ. Στεφανίδου, «Τζαμί Ιμπραήμ Πασά», Η Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Υπουργείο Πολιτισμού, 2009, σ. 264]

Εργασίες πρόχειρης εγκατάστασης καμπάνας

Ιμπραήμ Πασά Τζαμί

28/12/1928. Εφημερίδα Κῆρυξ: Ο ΝΕΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΤΣΙΑΡΣΙ ΤΖΑΜΙ). Αἱ περιπέτειαί του, παλαιαί καὶ σημεριναί.
Αἱ περιπέτειαί του ἀρχαίου ναοῦ (Τσιαρσί τζαμί), τοῦ ἀνεγειρομένου εἰς τὸ κέντρον τῆς ἀγορὰς τῆς πόλεως, μετατραπέντος ἀπὸ τοιούτου ὑπό τῶν Τούρκων εἰς Τζαμίον, ἐπαναφερθέντος εἰς τὴν λατρείαν τοῦ ἀληθινοῦ θεοῦ, ὑπό τῶν Βουλγάρων, καὶ ἐπιτραπέντως ὑφ’ ἡμῶν τῶν δικαιούχων Ἑλλήνων τῶν Χριστιανῶν ὡς ἀνταλλάξιμος περιουσία νὰ μεταβληθῆ εἰς ταβέρναν καὶ παντοειδῆ πρατήρια, φαίνεται ὃτι δὲν θὰ λήξωσιν. Μετὰ τὴν ὑπὸ τῶν Χριστιανῶν κατάληψίν του, περί ἧς ἢδη ἀρκετὰ ἐγράψαμεν καὶ τὴν μετατροπὴν αὐτοῦ εἰς ναὸν, ἡ ἐπὶ τῶν ἀνταλλαξίμων ὑπεύθυνος ὑπηρεσία τῆς Έθνικῆς Τραπέζης δὲν ἐννοεῖ νὰ προβὴ είς καμίαν ὑποχώρησιν. Ἐννοεῖ σώνει καὶ καλά νὰ θεωρῆ τὸν Ἱερόν Ναὸν ὡς ἀνταλλάξιμον περιουσίαν, ἐφ’ ἣς ἒχει, ὡς καὶ ἐπί τῆς ἂλλης ἀνταλλαξίμου περιουσίας, πλήρη δικαιώματα.

Με την ανταλλαγή των πληθυσμών, όπως έλεγε ο Αρχιμανδρίτης π. Άνθιμος Αραμπατζόγλου, «Από αποθήκη αλατιού το τζαμί μετατρέπεται για λίγο ως και σε Λέσχη Προσκόπων».]

9/2/1929. Εφημερίδα Κῆρυξ: Ἒναντι τοῦ Μεγάλου Τζαμίου ὑπάρχει οἲκημα 19 δωματίων των ἱεροσπουδαστῶν (Σοφτάδων). Κ. Σκαλτσάς

14/3/1929.Ε φημερίδα Κῆρυξ: Ανώνυμος. Τό εἰς τόν Ναόν τοῦ Ἁγίου Νικολάου μετατραπέν Τζαμίον ἐπιμείναμεν ὃτι ἀπετέλει ἂλλοτε ναόν χριστιανικόν. Ἐστηρίξαμεν τήν γνώμην μας τούτην εἰς τήν παράδοσιν ἣτις τό τζαμίον τοῦτο ἒφερεν ὡς ναόν τοῦ Ἁγίου Λαζάρου καί εἰς τήν σύμπτωσιν τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἁγίου τούτου μέ τήν ἐτήσιον μνήμην τοῦ ὁποίου συνέπιπτε καί ἡ παρά Τούρκοις πανήγυρις Κεσίμ Παζαρί με τους ἀγώνες πάλης [της αγοράς] τήν παραμονήν τῆς έορτῆς τοῦ Ἁγίου Λαζάρου.

Νέα μαρτυρία πειστικωτέρα, ἡ ἀνασκαφή προχθές θεμελίων οἰκοδομῆς κατά τήν Ἀγοράν τοῦ Ἁγ. Νικολάου καταστήματος εὑρέθησαν ἐνυπόγραφαι πλάκες, κίονες καί κιονόκρανα βυζαντινῆς ἐποχῆς, θωράκια ἐκκλησίας καί ἂλλα κειμήλια ἀποδεικνύοντα τήν ὓπαρξιν χριστιανικοῦ ναοῦ τοῦ ὁποίου κατά μῆκος τῆς ἀγορᾶς τούτης διακρίνονται καθαρά τά θεμέλια ναοῦ ὁστις ἒχει ὡκοδομηθῇ ἐπί ἂλλου άρχαιοτέρου εἰδωλολατρικοῦ ναοῦ.

Το πρώην τέμενος του Ιμπραήμ πασά ήταν παλαιά ναός, αυτός του Αγίου Λαζάρου. Διότι απέναντι από τον ναό κατά την εκσκαφή για την οικοδόμηση βρέθηκαν ίχνη τοίχων και θεμέλια πολλών κελιών, που σώζονται μέχρι σήμερα. [Κ. Ορφανίδης, Ιστορικά και τοπωνυμικά της Καβάλας, Δημοτική Βιβλιοθήκη Καβάλας, Καβάλα 1997, σ. 70]