|| Ιστορικά και άλλα σημειώματα ||
Του Ζήση Α. Βαπορίδη
Η βάση του μιναρέ του τζαμιού του Καδή Αχμέτ Εφέντι
Το πρώτο από τα παλιά τζαμιά της οθωμανικής πόλης ήταν το ονομαζόμενο «του Ahmed Çelebi», «του ευγενούς Αχμέτ». Ήταν αυτό που αργότερα, στεγαζόμενο στο ίδιο κτίσμα ή σε νέο, έγινε Τζαμί του Καδή Αχμέτ Εφέντη και σήμερα σώζεται ως ιδιωτική κατοικία επί της οδού Ανθεμίου 26. Ο μισογκρεμισμένος μιναρές του τεμένους είναι μια ένδειξη ότι το κτίσμα πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά στους πρώτους αιώνες της οθωμανικής περιόδου. [Ν. Καραγιαννακίδης–Κ. Λυκουρίνος, Νεάπολις-Χριστούπολις-Καβάλα. Οδοιπορικό στον χώρο και τον χρόνο της παλιάς πόλης, Καβάλα 2010]
Τζαμί του Χαλίλ Μπέη
Στο μικρό πλάτωμα που σχηματίζεται σήμερα στη συμβολή των δρόμων Ναυαρίνου και Ανθεμίου βρίσκεται το τζαμί το γνωστό σήμερα με το όνομα το Τζαμί της Μουσικής, επωνυμία που απέκτησε επειδή τη δεκαετία 1930-1940 στεγαζόταν εκεί η Φιλαρμονική του Δήμου Καβάλας. Από το όνομα των ιδρυτών των τζαμιών χαρακτηρίζονταν και οι συνοικίες.
Το δεύτερο αυτό σε μέγεθος και σπουδαιότητα τέμενος της πόλης πρέπει να είναι το Χαλίλ μπέη μεστζίτ-τζαμί (Halil bey metscid-camii) όπως καταγράφεται στον κατάλογο του E.H. Ayverdi, καθώς και στα Κεντρικά Κρατικά Αρχεία του έτους 1802 με αρ. Ε. 1217). Ο ίδιος μπέης έχει ιδρύσει επίσης τζαμί και μεντρεσέ στη Δράμα, τα οποία μνημονεύονται και παλαιότερα, το έτος 1702, με αρ. Ε. 1114, από το οποίο ονομάστηκε η συνοικία.
Το τζαμί του Χαλίλ μπέη ή κατ’ άλλη επωνυμία τζαμί Kutub (πόλος) λόγω της θέσης του αποτελεί τμήμα ενός συγκροτήματος που περιλαμβάνει και έναν μεντρεσέ (Halil bey medresesi) ή τον μεντρεσέ του Κουτούμπ τζαμί (Kutub camii medresesi). Ο Πανελλήνιος Οδηγός 1915 το αναφέρει με το όνομα Χαλίλ βέη μααλεσί τζαμεσί. Τα πολλά μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη και άλλα υπολείμματα που βρέθηκαν κοντά στο «τζαμί της Μουσικής» οδηγούν στην υπόθεση ότι προϋπήρχε εκεί παλαιοχριστιανική βασιλική, υπόθεση μάλιστα που ενισχύεται και από την προφορική παράδοση· τοποθετείται εκεί η χριστιανική εκκλησία της Αγίας Παρασκευής. [Αιμ. Στεφανίδου, Η πόλη-λιμάνι Καβάλας κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Πολεοδομική και ιστορική διερεύνηση (1391-1912), Καβάλα 2007, σ. 277]
Εδώ πραγματοποιούνται πολιτιστικές εκδηλώσεις, στον δε Μεντρεσέ στεγάζεταιο ο Πολιτιστικός Σύλλογος της συνοικίας «Το Κάστρο».
Μεκτέμπ του Χατζή Αχμέτ μπέη, Βυζαντίου 14
Στα μεκτέμπ φοιτούσαν τα αγόρια και μάθαιναν ανάγνωση και αποστήθιση αποσπασμάτων από το Κοράνι, γραφή και απλή αριθμητική. Στους μεντρεσέδες, σχολεία ανώτερης βαθμίδας, η εκπαίδευση βασιζόταν στα ιερά βιβλία.
Ακριβώς εκεί που χωρίζει η οδός Ζαλόγγου κι αρχίζει η Μεχμέτ Αλή υπήρχε το τζαμί του Χουσεΐν Μπέη και μπροστά απέναντί του ήταν το Ιμαρέτ. Κατεδαφίστηκε με τη διάνοιξη της οδού Ζαλόγγου (Θ. Πουλίδου) περί το 1934.
