Του Βασίλη Τσιάντου
Εισαγωγή
Στο τέταρτο μέρος των άρθρων με γενικότερο τίτλο «Ορθός Λόγος, Λογική και Ορθολογισμός» θα συνεχίσουμε με τις απόψεις του Πλάτωνα για τον ορθό λόγο. Στο τρίτο μέρος της σειράς των άρθρων μας αναφέραμε απόψεις του από τους «Νόμους» και τον «Σοφιστή».
Στο παρόν άρθρο θα ολοκληρώσουμε τις αναφορές του Πλάτωνα για τον ορθό λόγο από τους «Νόμους» και τον «Φαίδωνα» και θα προχωρήσουμε στην αναφορά του ορθού λόγου στην «Απολογία» του Σωκράτη.
Ο Πλάτων για τον ορθό λόγο
Ο Πλάτων αναφέρει τον ορθό λόγο σε πολλά σημεία μέσα στους διαλόγους του. Στο τρίτο μέρος των άρθρων αναφέραμε τέσσερα σημεία των «Νόμων». Θα ακολουθήσουν άλλα δύο σημεία για να κλείσουν οι αναφορές στους «Νόμους». Στο πέμπτο σημείο ο Πλάτων γράφει «ὁ δὲ ἀναλίσκων τε εἰς τὰ καλὰ καὶ κτώμενος ἐκ τῶν δικαίων μόνον οὔτ᾽ ἂν διαφέρων πλούτῳ ῥᾳδίως ἄν ποτε γένοιτο οὐδ᾽ αὖ σφόδρα πένης. ὥστε ὁ λόγος ἡμῖν ὀρθός, ὡς οὐκ εἰσὶν οἱ παμπλούσιοι ἀγαθοί: εἰ δὲ μὴ ἀγαθοί, οὐδὲ εὐδαίμονες (εκείνος όμως που αποκτά χρήματα με έντιμο τρόπο και τα ξοδεύει σε καλά έργα μπορεί να μη γίνει ποτέ πλούσιος αλλά δεν θα γίνει ποτέ πολύ πτωχός. Επομένως, η γνώμη μας είναι σωστή. Οι πολλοί πλούσιοι δεν είναι ηθικοί και, κατά συνέπεια, ούτε ευτυχισμένοι (ευδαίμονες)», 743c).
Δυστυχώς, η εποχή μας με την θεοποίηση του χρήματος, δεν δίνει και πολλά περιθώρια για την αποδοχή απόψεων σαν την παραπάνω του Πλάτωνος. Ο Πλάτων είναι ξεκάθαρος ότι οι πολύ πλούσιοι δεν είναι ηθικοί, διότι προφανώς για να αποκτήσουν τα πλούτη τους αδίκησαν, άρα δεν είναι ενάρετοι. Παραδείγματα πολύ πλουσίων ανθρώπων που δεν είχαν καλό τέλος στην ζωή τους υπάρχουν πάρα πολλά. Μπορεί να βρει ο καθένας παραδείγματα οικογενειών που καταλήγουν να μισούν ο ένας τον άλλο ή να είναι στα δικαστήρια για την κληρονομιά μεγάλης πατρικής περιουσίας ή οι σύζυγοι μετά από αποτυχημένους γάμους να διεκδικούν μεγάλα ποσά από τους πλούσιους συζύγους και οι δικαστικές διαμάχες να κρατούν χρόνια. Πόσο ευτυχισμένοι μπορούν να είναι αυτοί οι άνθρωποι;
Μήπως στο σημείο αυτό να τονίσουμε ότι ο Πλάτων δεν ήταν με την ελίτ του χρήματος, όπως πιθανά να νομίζει αρκετός κόσμος; Επομένως, ούτε με το μέρος της ολιγαρχίας; Ούτε ότι υποστήριζε απολυταρχικά καθεστώτα. Αντίθετα, ταλαιπωρήθηκε από τους τυράννους των Συρακουσών, Διονύσιο Α΄ και Β΄. Άρα, πώς μπορούσε ο Πλάτων που είχε δει από πρώτο χέρι τον θείο του Κριτία να φέρεται αδίστακτα κατά την διάρκεια της διακυβέρνησης των τριάκοντα τυράννων ακόμη και στον Σωκράτη, καθώς και τους τυράννους των Συρακουσών που του φέρθηκαν άδικα, να είναι υπέρ οποιασδήποτε τυραννίας ή ολοκληρωτικού καθεστώτος; Οι πολιτικές απόψεις του Πλάτωνα θα μας απασχολήσουν στο μέλλον και σε άλλα κείμενα, διότι επαναλαμβάνονται οι «φωνές» που χαρακτηρίζουν την «Πολιτεία» ολοκληρωτικό κείμενο ή τον ίδιο τον Πλάτωνα ότι είχε ολοκληρωτικές απόψεις. Μόνο και μόνο η πίστη και η υιοθέτηση του διαλόγου και η χρήση της διαλεκτικής από τον Πλάτωνα καθιστούν τα επιχειρήματα αυτά άκυρα. Θα επανέλθουμε όμως σε επόμενο κείμενο στο θέμα αυτό.
Στο έκτο βιβλίο των Νόμων ο Πλάτων μέσω του Αθηναίου ρωτάει τους Κλεινία και Μέγιλλο πως είναι δυνατόν ο νομοθέτης των πόλεών τους να μην έχει μεριμνήσει ώστε στα κοινά συσσίτια να συμμετέχουν και οι γυναίκες; Με τον τρόπο αυτό, τους λέει, το μισό ανθρώπινο γένος έμεινε απέξω. Έτσι, τους προτείνει στους νόμους της νέας αποικίας να θεσμοθετήσουν ώστε οι νόμοι να ισχύουν το ίδιο για τους άντρες και τις γυναίκες. Μάλιστα λέει ότι σε άλλα μέρη του κόσμου δεν θα τολμούσε ένας συνετός άνθρωπος να μιλήσει για αυτά τα θέματα, επειδή δεν έχουν καθιερώσει τα συσσίτια. Έτσι, αναφέρει ότι σε άλλα μέρη ακόμη και η αναφορά αυτής της σωστής πρότασης («λόγον ὀρθὸν») θα προκαλούσε διαμαρτυρίες, η πόλη μας όμως ίσως είναι διαφορετική (“τοῦτ᾽ οὖν ἄλλοθι μέν, ὅπερ εἶπον, οὐδ᾽ ἂν τὸν λόγον ὑπομείνειε τὸν ὀρθὸν ῥηθέντα ἄνευ πάσης βοῆς, ἐνθάδε δὲ ἴσως ἄν.”, 781d1-3).
Στον «Φαίδωνα» ο Πλάτων έχει και ακόμη μία αναφορά στον ορθό λόγο. Στη συνομιλία με τον Σιμμία περί αρμονίας της ψυχής λέει ο Σωκράτης ότι υπάρχουν ψυχές που μετέχουν περισσότερο της κακίας ή της αρετής από άλλες. Έτσι, αναρωτιέται αν μπορούμε να υποθέσουμε ότι η κακία είναι έλλειψη αρμονίας και η αρετή αρμονία; Για να καταλήξει ότι «πολύ περισσότερο βέβαια, Σιμμία, νομίζω, σύμφωνα με τον ορθό λόγο, καμία ψυχή δεν θα μετέχει της κακίας, αν βέβαια είναι αρμονία («Μᾶλλον δέ γέ που, ὦ Σιμμία, κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον κακίας οὐδεμία ψυχὴ μεθέξει, εἴπερ ἁρμονία ἐστίν· ἁρμονία γὰρ δήπου παντελῶς αὐτὸ τοῦτο οὖσα, ἁρμονία, ἀναρμοστίας οὔποτ᾽ ἂν μετάσχοι.», 94a1-4).
Τέλος, στην «Απολογία» ο Πλάτων αναφέρει ότι «εκείνοι που έχουν διαφθαρεί ίσως θα είχαν κάποιο λόγο να με βοηθήσουν. Εκείνοι όμως που δεν έχουν διαφθαρεί, και που είναι ήδη ώριμοι άνδρες, οι συγγενείς τους, ποιον άλλον λόγο έχουν να με βοηθούν, εκτός από το να υποστηρίζουν τον σωστό και τον δίκαιο, επειδή ξέρουν ότι ο Μέλητος λέει ψέματα, ενώ εγώ την αλήθεια; (αὐτοὶ μὲν γὰρ οἱ διεφθαρμένοι τάχ᾽ ἂν λόγον ἔχοιεν βοηθοῦντες· οἱ δὲ ἀδιάφθαρτοι, πρεσβύτεροι ἤδη ἄνδρες, οἱ τούτων προσήκοντες, τίνα ἄλλον ἔχουσι λόγον βοηθοῦντες ἐμοὶ ἀλλ᾽ ἢ τὸν ὀρθόν τε καὶ δίκαιον, ὅτι συνίσασι Μελήτῳ μὲν ψευδομένῳ, ἐμοὶ δὲ ἀληθεύοντι;)» (34b1-5).
Στο τρίτο μέρος των άρθρων είχαμε αναφέρει ότι ο Πλάτων (μέσω του Κλεινία) θεωρεί τον ορθό λόγο πάρα πολύ σημαντικό και ότι κατά την άποψή του αποτελεί στην ουσία νόμο της φύσης, αληθή αρχή ή σωστό κανόνα (true principle, right rule), όπως γράφει και το Λεξικό των Λίντελ-Σκώτ (Liddell-Scott). Έτσι, με την προσθήκη των παραπάνω αναφορών του Πλάτωνα αποδεικνύεται η πίστη του στην αξία του ορθού λόγου. Επομένως, η προσπάθεια του ανθρώπου θα πρέπει να βαδίζει και προς αυτή την κατεύθυνση. Τη βαθιά κτήση του ορθού λόγου. Στο επόμενο άρθρο θα ολοκληρώσουμε τις αναφορές του Πλάτωνα στον ορθό λόγο. Στην συνέχεια θα προχωρήσουμε στον Αριστοτέλη.
Ο Βασίλης Τσιάντος είναι Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος