Της Βασιλικής Φραγκούδη*
Οι καπναποθήκες της Καβάλας, της Ξάνθης, της Δράμας, αποτελούν ένα καίριο κομμάτι βιομηχανικής κληρονομιάς. Η Βιομηχανική κληρονομιά αφορά κατάλοιπα βιομηχανικού πολιτισμού που έχουν ιστορική, κοινωνική, πολιτιστική, τεχνολογική και αρχιτεκτονική αξία, όπως κτίρια, μηχανήματα, εργαστήρια, μύλους και εργοστάσια, μεταλλεία, χώρους μεταποίησης και διύλισης, χώρους παραγωγής ενέργειας, χώρους φύλαξης και αποθήκευσης και χώρους που χρησιμοποιούνταν για κοινωνικές δραστηριότητες σχετικές με την βιομηχανία, όπως η στέγαση, η θρησκευτική λατρεία και η εκπαίδευση.
Οι αξίες της βιομηχανικής κληρονομιάς υπερβαίνουν την ιδιαιτερότητα που διέπει συγκεκριμένους τομείς. Η συντήρηση και η διατήρησή τους αποτελεί ένα πολύ σημαντικό τεκμήριο τεχνογνωσίας, εμπορικής δραστηριότητας, καθημερινής ζωής και κοινωνικής διαστρωμάτωσης και άρα, ενέχει αρχικά ιστορική αξία για το σύνολο της κοινωνίας. Επιπλέον, ενέχει και κοινωνική αξία αφού αποτελεί ένα στοιχείο ταυτότητας: Η βιομηχανική διαδικασία επηρέασε και καθόρισε σημαντικά ολόκληρες περιοχές, διαμορφώνοντας ήθη και έθιμα αλλά και σύγχρονες αστικές δομές. Εξαιτίας της βιομηχανοποίησης, πολλά αστικά κέντρα διαμορφώθηκαν ανάλογα ώστε να εξυπηρετούν βιομηχανικές ανάγκες, ενώ και οι κάτοικοι τους που εμπλέκονταν άμεσα ή έμμεσα σε αυτές τις διαδικασίες προσάρμοσαν τον τρόπο ζωής αλλά και συνήθειες όπως ο τρόπος διασκέδασης υπό το πρίσμα της εκβιομηχάνισης.
Έτερες Ευρωπαϊκές χώρες αξιοποιούν την βιομηχανική κληρονομιά στο μέγιστο προσελκύοντας επισκέπτες, τουρίστες και επενδυτές. Μια βόλτα σε εργοστάσια στην Γερμανία, συγκροτήματα καπναποθηκών στην Αγγλία, βιομηχανικά κτίρια στην Γαλλία τα οποία μετατράπηκαν σε εστιατόρια, ξενοδοχεία, πολιτιστικά και θεματικά πάρκα, μουσεία αλλά και χώροι γραφείων ή έδρες εταιρειών και βιομηχανικών δραστηριοτήτων είναι η ζωντανή απόδειξη. Δόθηκε εκ νέου ζωή και βιομηχανική δραστηριότητα σε κτιριακούς όγκους που είχαν παρέλθει σε αχρησία. Όχι σε αχρηστία. Συντηρήθηκαν, αποκαταστάθηκαν τόσο όσον αφορά το κτιριακό τους κέλυφος όσο και το ευάλωτο, ξύλινο εσωτερικό και ευνοήθηκε η επανάχρηση τους. Ενσωματώθηκαν έτσι στο σύγχρονο αστικό τοπίο.
Οι Καπναποθήκες αποτελούν κτιριακό απόθεμα στην διάθεση της τοπικής κοινότητας, που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί κατάλληλα με χρήσεις που παραπέμπουν είτε στην προτεραία χρήση είτε εξυπηρετώντας σύγχρονες λειτουργικές ανάγκες. Ειδικότερα για την περίπτωση της Καβάλας αλλά και της Ξάνθης, οι καπναποθήκες τμηματικά θα μπορούσαν αρχικά να φιλοξενήσουν αμφιθέατρα ή και αίθουσες των ΤΕΙ και του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου αντίστοιχα καθώς και φοιτητικές εστίες και λέσχη. Με τη συγκεκριμένη χρήση, τα ακαδημαϊκά τμήματα διευρύνουν την χωρητικότητα τους σε αριθμό σπουδαστών καλύπτοντας παράλληλα λειτουργικές ανάγκες ενώ φιλοξενούνται στο κέντρο της πόλης δίνοντας νέα πνοή -τόσο οικονομικά, όσο και κοινωνικά- στο σύνολο της.
Θα μπορούσαν κάλλιστα να φιλοξενήσουν επιχείρησεις εστίασης και φιλοξενίας- υπογραμμίζοντας την ιδιαίτερη ταυτότητα των περιοχών αυτών ως Καπνουπόλεις του περασμένου αιώνα. Το Hydrama στην πόλη της Δράμας είναι σάφεστατα ένα απτό παράδειγμα καλής πρακτικής που μπορεί άνετα να υιοθετηθεί, προσαρμοσμένο ώστε “να ταιριάζει” στα δεδομένα και τις ανάγκες της εκάστοτε πόλης.
Επιπρόσθετα, είναι εφικτή η δημιουργία πολιτιστικών βιομηχανιών με απώτερο στόχο την ανάπτυξη αλλά και την βιωσιμότητα τους: επέκταση του Μουσείου Καπνού- σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί ότι πρόκειται για το μοναδικό που υπάρχει στην Ελλάδα- αίθουσα κινηματογράφου-θεάτρου, εστιατόρια και χώρους εστίασης, χώρους που φιλοξενούν εκπαιδευτικές δραστηριότητες, στέκι της νεολαίας ή και νέων καλλιτεχνών, παρέχοντας έτσι την δυνατότητα στους νέους της πόλης αλλά και των γύρω νομών για δημιουργική απασχόληση αλλά και το σημαντικότερο- αλληλεπίδραση με την πόλη που ζουν και δραστηριοποιούνται. Ακόμα, θα εξυπηρετούσαν άνετα την επέκταση υφιστάμενων φεστιβάλ όπως το Cosmopolis, ή την δημιουργία νέων, ιδιαίτερα κατά τους χειμερινούς μήνες που οι επιλογές των κατοίκων για ψυχαγωγία είναι περιορισμένες.
Επιπλέον, θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα εκθεσιακό κέντρο ικανό να φιλοξενήσει εμπορικές εκθέσεις. Η Καβάλα είναι γνωστή διεθνώς τόσο για την αγροτική της παραγωγή και για το κρασί με την προστατευόμενη γεωγραφική ένδειξη- όσο και ως τουριστικός προορισμός. Η δημιουργία ενός εκθεσιακού κέντρου θα απορροφούσε έναν ικανοποιητικό όγκο από καπναποθήκες- ως κατεξοχήν τομέας που χρειάζεται πολλά τετραγωνικά για να είναι λειτουργικός και θα προσέλκυε ειδικό κοινό (εμπόρους, προμηθευτές και εν δυνάμει πελάτες), διαφημίζοντας την πόλη και τα προϊόντα της ανά τον κόσμο.
Ας μην ξεχνάμε το γεγονός ότι με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και με πράσινες πρακτικές (ηλιακά ενεργειακά πάνελ, φυτεμένα δώματα, συλλογή και φιλτράρισμα θαλασσινού νερού) οι εγκαταστάσεις αυτές θα είναι σε θέση να καλύψουν άμεσα και χωρίς ιδιαίτερο κόστος τις ενεργειακές τους ανάγκες, μειώνοντας σημαντικά και το περιβαλλοντικό τους αποτύπωμα.
Η επάναχρηση των Καπναποθηκών θα είχε ως αποτέλεσμα-πέραν της προφανούς αξιοποίησης του κτιριακού αποθέματος- το άνοιγμα νέων θέσεων εργασίας (αρχιτέκτονες, πολιτικοί μηχανικοί, αρχιτέκτονες τοπίου, μουσειολόγοι είναι μόνο ελάχιστα από τα επαγγέλματα που θα μπορούσαν να απορροφηθούν) την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος κατοίκων και φορέων για το σύγχρονο αστικό τοπίο, την προσέλκυση μόνιμων κατοίκων, επισκεπτών και τουριστών καθώς και την ενίσχυση της συλλογικής μνήμης.
Σε πρόσφατη ποσοτική έρευνα που διεξήχθη από τον Νοέμβριο του 2020 μέχρι και τον Απρίλιο του 2021 και απευθυνόνταν αποκλειστικά σε κατοίκους της Καβάλας και των ευρύτερων περιοχών, οι 2000 συμμετέχοντες υπήρξαν αρνητικοί στην περίπτωση κατεδάφισης ή και απαλλοτρίωσης των Καπναποθηκών. Τόσο η Καβάλα, όσο και η Ξάνθη αποτελούσαν καπνοπαραγωγικές περιοχές με τους παππούδες και τους γονείς μας να εργάζονται σε διάφορα πόστα της εν λόγω παραγωγής. Οι πόλεις μας έχουν έντονα τα σημάδια της καπνικής παραγωγής, των αγώνων του Καπνεργατικού κινήματος αλλά και της διαμόρφωσης των ηθών και των εθίμων που καθόρισαν το σήμερα. Η ευκαιρία αξιοποίησης των Καπναποθηκών είναι κάτι που απασχολεί έντονα την κοινωνία και είναι σαφέστατα μέρος του δημοσίου διαλόγου.
Όλες οι παραπάνω προτάσεις αξιοποιήσης και επάναχρησης είναι εφικτό να πραγματοποιηθούν είτε με δημοτικά, περιφερειακά ή και εθνικά κονδύλια είτε με ενισχύση από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Ευρωπαϊκή επιτροπή, με την εκπόνηση προγραμμάτων όπως το Horizon, το Interreg αλλά και το Creative Europe ενθαρρύνει σημαντικά την δραστηριότητα σε αυτόν τον τομέα. Ειδική μνεία οφείλει να γίνει και στα προγράμματα που αφορούν την αποκατάσταση και αξιοποιήση της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Στη χώρα μας, ο αποχαρακτηρισμός και η κατεδάφιση των διατηρητέων κτιρίων υπήρξε πάντα η εύκολη λύση. Χάσαμε έτσι κτιριακό απόθεμα αμύθητης αρχιτεκτονικής αξίας, για να πάρουν την θέση του άχαροι τσιμεντένιοι όγκοι. Η αξιοποίηση των Καπναποθηκών δεν αποτελεί πρόβλημα. Αποτελεί μια εξαιρετική ευκαιρία για τις πόλεις της Ανατολικής Μακεδονίας να βασιστούν στο συγκριτικό τους πλεονέκτημα και να ενισχύσουν την ταυτότητα τους. Το ζήτημα είναι αν τελικά το επιθυμούμε ή όχι.
Η Βασιλική Φραγκούδη ασχολείται με την Πολιτιστική Διαχείριση και την Επικοινωνία και διεξήγαγε έρευνα με θέμα: Citybranding Η Ταυτότητα της πόλης μέσα από τα μνημεία της.